jäœehL muR

m¿éaš
g¤jh« tF¥ò
Ô©lhik
kåjneak‰w braš - bgU« F‰w«

gŸë¡ fšé¤Jiw
jäœehL muR
Ïytr¥ ghlüš tH§F«
£l¤Â‹ Ñœ btëæl¥g£lJ.
( é‰gid¡F m‹W )

© jäœehL muR
Kj‰ gÂ¥ò - 2011
kW g崘 - 2012
(bghJ¥ghl¤Â£l¤Â‹ Ñœ btëæl¥g£l üš)

FG¤jiyt®
Kidt®. Rªju uhkÃuò

Ïa‰Ãaš nguhÁça®
ϪÂa bjhêšE£g ãWtd« (I.I.o.) br‹id.

üš nkyhŒths®fŸ
eh.ghYrhä

Kidt® Ïuh. fh® nt«ò

KJfiy MÁça® (cæçaš)
khefuh£Á S.R.P. m«kâ m«khŸ bg©fŸ
nkåiy¥ gŸë, R.S.òu«, nfha«ò¤ö® - 641 002,

ntÂæaš Ïiz¥ nguhÁça®
njÁa bjhêE£g ãWtd«, (v‹.I.o)
ÂU¢Á.

ghlüš FG
t.». ué¡Fkh®

jhtuéaš

r.btŸis¢rhä

KJfiy MÁça®
muR kfë® nkåiy¥gŸë,
»UZz»ç - 635001.

KJfiy MÁça®
Á.t. muR nkåiy¥gŸë,
ö¤J¡Fo- 628002.
éy§»aš

bt.brštuh#&

M.fhÁ

Kjšt®
¡ns° ¥%¡ bk£ç¡ nkåiy¥gŸë,
nry« - 636004.

KJfiy MÁça®
muR nkåiy¥gŸë, br«gh¡f« 603108,
fhŠÁòu« kht£l«.
ntÂæaš

Ïuh.Á.ru°tÂ

r.muR

KJfiy MÁça®
muR bg©fŸ nkåiy¥gŸë,
mnrh¡ ef®, br‹id-83.

uh. btŸë§»ç

KJfiy MÁça®
bræ©£ng£ç¡ M.Ï.nk.gŸë.
br‹id - 20.
Ïa‰Ãaš

cjé¤ jiyikahÁça®
fhªÂ fyh ãiya« nkåiy¥gŸë, ò§fK¤ö®,
ÂU¥ó® kht£l« - 642207

Kidt® mu.brsªjuuh#‹

KJfiy MÁça®
$ nf.»UZzrhä ehÍL ãidÎ nkåiy¥gŸë,
méehÁ rhiy, Á¤uh, nfha«ò¤ö®-641014.
m£il, ò¤jf totik¥ò

Xéa«

V.fhÁ é°tehj‹, v«.Á‹drhä
v‹.nfhghy»UZz‹, thr‹

nfh.b#aghš, Á‹dbe‰Fz«
é.KUf‹, br‹id.
r.rªJU, mU¥ò¡nfh£il.
nrh.òUnõh¤jk‹, mtq®.

il¥ br£o§ - gh.RfªÂ, Ã. Ítuh{
üš m¢rh¡f«

jäœeh£L¥ ghlüš fHf«,
fšÿç¢ rhiy, br‹id - 600 006.
éiy:
Ϫüš 80 í.v°.v« nk¥ è¤njh jhëš m¢Ál¥g£LŸsJ.

M¥br£ Kiwæšm¢Á£nlh®:

bghUsl¡f«
t.v©

g¡f«
cæçaš

1.

kuò« gçzhkK«

1

2.

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«

15

3.

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò«
brašghLfS«

35

4.

jhtu§fëš Ïd¥ bgU¡f«

53

5.

ghÿ£ofŸ

77

6.

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ

91

7.

R‰W¢ NHš ghJfh¥ò

111

8.

fêÎ Ú® nkyh©ik

129

ntÂæaš
9.

fiuršfŸ

143

10.

mQ¡fS« _y¡TWfS«

153

11.

nt éidfŸ

165

12.

jåk§fë‹ Mt®¤jd tif¥ghL

189

13.

fh®gD« mj‹ nr®k§fS«

211

Ïa‰Ãaš
14.

mséL« fUéfŸ

229

15.

éirÍ«  Ïa¡f éÂfS«

235

16.

ä‹ndh£léaY«  M‰wY«

251

17.

ä‹ndh£l¤Â‹  fhªj  éisΫ  xëæaY«

275

ghl¤Â£l«

309

brŒKiw

316

cæçaš

myF

kuò« gçzhkK«

1

1. kuò« gçzhkK«
ghu«gçaK« ntWghLfS«

fl¤Jjš
éÂKiwfŸ
cWÂbrŒ»‹wd.

xU gR f‹iw <D»wJ. jhŒ¥gRΫ,
f‹W« clyik¥Ãš, clš braèaš
ãfœÎfëš j§fë‹ Á‰¿d¤Â‰F V‰w  
bghJthd xU g©ig¥ bg‰WŸsd.
c‰Wneh¡»dhš,
m¡f‹W
j‹
bg‰nwh®fë‹
g©òfëš
jhδgR
k‰W« fhisæèUªJ njhè‹ ãw«
ngh‹w g©òfëš ntWg£oU¥gij¡
fhzyh«.

jiyKiw jiyKiwahf ãfG«  
g©òfŸ   fl¤Jjiy¥ ghu«gça«
vdyh«. fl¤Jjš, njh‰w¤ijÍ«, clš
cŸsik¥igÍ«, clš braèaiyÍ«
k‰W« Ïd¥bgU¡f¢ braiyÍ« rh®ªJ
ÏU¡»‹wd.
jhŒ, jªij ÏUtU« j§fë‹ kuò¥
bghUshd o.v‹.V (DNA) _y« g©ò
fl¤Jjèš rk¥ g§»id¡ bfhŸt‹
_y« K¡»a¥ g§fë¡»‹wd®.

jiyKiwfëš,
bg‰nwh®fë‹  
g©òfis k£Lnk x¤ÂU¡fhkš, mj‹
Kªija
jiyKiw¥
g©òfisÍ«
fhzyh«.
Ϥjifa
fl¤j¥gL«
g©òfë‹ kh‰w§fns ntWghLfŸ
(Variation)
vd¥gL«.
kåj®fëY«
Ϥjifa
ntWghLfŸ
gyt‰iw¡
fhzyh«.

»çf® n#hf‹ bk©lš (1822 -1884)
Ϥjifa ghu«gça fl¤Jjiy Kj‹
Kjyhf btëæ£lh®. M°Âça eh£L¤
Jwéahd bk©lš, j‹ kl¤Âš
cŸs njh£l¤Âš ts®¤j, njh£l¥
g£lh⢠  broæš (igr« r£ilt«)
gy ntWghLfis cila g©òfis¡
f©l¿ªjh®. Ï¥g©òfis¡ fy¥ò¢
brŒJ fhQtš M®t« bfh©lh®.
bk©lš, njh£l g£lh⢠broæš
f©l¿ªj ntWghLfŸ.

1.1. ghu«gça«
Ïd¥bgU¡f¢
braèdhš
cUth¡f¥g£l jiyKiw, j‹ clš
mik¥ò k‰W« braèaš ãfœÎfëš
bg‰nwhiu
x¤ÂU¡F«.
ghu«gça

braš 1.1

cæçaš

Ït‰iw

c§fŸ tF¥ò khzt®fë‹
eh¡»id ÚŸ th¡»š, cU£l¢
brhšY§fŸ. Ï›thW cU£l¢brŒa
Ïayhj khzt®fisÍ« Ïašghf
cU£L«
eh¡»id
cilat®
fisÍ« f©l¿ªJ gÂÎ brŒÍΫ.
Ïnjngh‹W
f©â‹
ãw
ntWghLfisÍ« gÂÎ brŒaΫ.

2

• éij tot«

: cU©il/
RU¡f«

• éij ãw«

: kŠrŸ / g¢ir

• kyç‹ ãw«

: Cjh / btŸis

• få tot«

: K G i k a h d J /   
RU§»aJ

• få ãw«

: g¢ir / kŠrŸ

• kyç‹
mikél«

: nfhz« / Eå

• j©o‹ cau«

: be£il / F£il

kuò« gçzhkK«
1.1.1. bk©lè‹ xU g©ò¡ fy¥ò

xL§F g©ò

X§F g©ò
cU©il
éijtot«
kŠrŸ

bk©lš j‹ MŒÎ¡F¥ g£lhâ¢
broæ‹
(igr«
r£ilt«)
cau¥
g©òfshd, be£il/F£il brofis
Ïa‰ifahf tsu¢ brŒjh®.

RU¡f«

g¢ir

Cjh
kyç‹ ãw«

j‹ kfuªj¢ nr®¡if_y« bgw¥g£l
éijfŸ mjDila bg‰nwh® g©òfshd
be£il/F£il toényna ÏUªjd.
Ïit öa g©òfshf¡ bfhŸs¥g£ld.

btŸis

KGikahdJ
få tot«

Ϥöa
Ïd¥
bg‰nwh®fshd
be£il/F£il¢ brofis¡ fy¥ò brŒJ
mt‰¿‹_y« bgw¥g£l éijfis¡
fz¡»£lh®.

RU§»aJ

bg‰nwh®
TT
be£il

tt
F£il

br¡f® ngh®L

→

kŠrŸ

g¢ir
få ãw«

X

T

→

éij ãw«

T TT

t
Tt

be£il be£il

F1 jiyKiw
Tt

Tt

tt

be£il F£il

Tt

X

be£il
be£il
j‰fy¥ò
F2 jiyKiw
→

nfhz«
kyç‹ mikél«

t

Eå
TT

j©o‹ cau«

Tt

Tt

tt

be£il

bg‰nwh® jiyKiwfshd (P1) öa
be£il, öa F£il g©òfSl‹ Toa
bg‰nwh®fis¡ fy¥ò¢ brŒj‹_y«
bgw¥g£l Kjš jiyKiwæš (F1)
Ïil¥g£l cau¥ g©òfis¤ juhkš,
bg‰nwhç‹ g©òfëš x‹whd be£il¥
g©Ãid k£Lnk bfh©oUªjd.

F£il

gl«.1.1 bk©lš nj®ªbjL¤j VG n#ho
ntWg£l g©ò ãiyfŸ

3

myF-1

be£il be£il be£il F£il
gl«. 1.2 xU g©ò¡ fy¥ò

braš 1.2

Ïjid¤ j‰fy¥ò¢ brŒJ, Ïu©lh«
jiyKiw (F2) bgw¥g£lJ«, Ïš Kjš
jiyKiwæš btë¥glhj F£il¥
g©ò btë¥g£lJ.   ϤjiyKiwæš
bgw¥g£l be£il : F£il g©òfŸ 3:1
v‹w é»j¤Âš ÏUªjd. nk‰T¿a
MŒéš, xnu xU g©ghd cau«
v‹gjid bfh©L k£L« MŒÎ
brŒjÂdhš, Ïjid xU g©ò¡ fy¥ò
vd¥ bgaç£lh®.

c§fŸ gFÂæš cŸs, ntWg£l
g©òfSl‹
Toa
jhtu§fis¡
f©l¿ªJ gÂÎ brŒaΫ.
bj‹id
be£il
F£il
btŸis
Cjh ãw ky®
Õ‹°
ãw ky®
bt©ik
Cjh ãw¤
fU«ò
ãw¤ j©L
j©L
r§F¥ó
Úy ky® btŸis ky®
(»isnlhçah)

»çf® n#hf‹ bk©lš (1822 - 1884)
bk©lš M°Âça
mf°Ôåa¤
Jwé, jh‹ rh®ªj
Jwé
kl¤Ânyna
bjhl¡f¡ fšéÍ«,
Ëò
éa‹dh
gšfiy¡fHf¤Âš
m¿éaš
k‰W«
fâjK« gæ‹wh®. MÁça® gæ‰Á
rh‹¿jœ¤ nj®éš njhšéailªjhY«
ÏtUila
m¿éaš
M®t«
Fiwaéšiy. kl¤Ânyna njh£l¥
g£lh⢠broæ‹ fy¥Ãd MŒéid
nk‰bfh©lh®.

1.1.2. ghu«gça¤Â‹ Ïa‰Ãaš j‹ik
g©ò¡
fhuâfŸ,
É‹fëdhš
ã®zæ¡f¥gL»‹wd. Ïitna ghu«
gça¤Â‹ fhuâfsh»‹wd.   xU
g©Ã‹ ÏU ntWg£l g©òfis¡
bfh©LŸs É‹ mik¥ò¤ j‹ik¡F,
mšÄšfŸ
v‹W«,
mšÄšfŸ
btë¥gL¤J«
g©Ã‰F
mšÄnyh
kh®òfŸ v‹W« miH¡f¥gL«.
v.fh.   be£il k‰W« F£il¤
jhtu§fŸ.
cU©ilahd
mšyJ
RU¡f« bfh©l éij ciw.
btŸis mšyJ Cjh ãw ky®.
cæ®fë‹ òw mik¥Ã‹ khWghLfns
ntWghLfis cUth¡F»‹wd.
bkh£LfŸ k‰W«
ÏiyfŸ
gH§fŸ

cæçaš

Ïtiu¥
ngh‹nw
g£lhâ¢
broæY«, k‰W« Ãw jhtu§fëY«
g©ò
fl¤Jjiy¥g‰¿¥
Ãw
MŒths®fŸ MŒÎ brŒjnghÂY«,
bk©lš m¿éaš, fâj« Ïu©ilÍ«
Ïiz¤J¡ fz¡»Ljiy btëæ£L
kuòtê¡ fl¤jš éÂfis btëæ£lh®.

éijfŸ

òw¤njh‰w¤Âš
btë¥gilahf¡
fhz¥gL«
g©òfshd
be£il
mšyJ F£il, Cjh mšyJ btŸis
ãw« ngh‹wit òw¤njh‰w¥ g©ò
(Õndhil¥) vd¥gL«.

ó¢ÁfŸ

òG¡fŸ

gl«.1.3 c©Q« éj¤Â‰nf‰g¥ gwitfë‹
myFfëš khWghL

1.2. khWghLfŸ

Ï¥g©òfS¡F¡
fhuzkhd
Fnuhnkhnrh« mšyJ É‹ mik¥ò
Édh¡f¥g©ò (Éndhil¥) vd¥g£lJ.

e«ik¢ R‰¿ÍŸs Á‰¿d cæçd§fŸ
x›bth‹W«
x‹Wl‹
x‹W
4

kuò« gçzhkK«
khWgL»‹wd. khWghLfŸ v‹gJ:

2. Ïd¢brš khWghLfŸ - Ïd¢brš
fëš V‰gL« khWghLfŸ mL¤j¤ jiy
Kiw¡F¡ fl¤j¥gL»‹wd. Ï›tif
fns òJ¥òJ¢ Á‰¿d« cUthfΫ,
gçzhk¤Â‰F«, fhuâfsh»‹wd.

• Á‰¿d
cæçd§fS¡»ilna
fhz¥gL« khWghL.
• ÏU ntWg£l Á‰¿d§fS¡»ilna
fhz¥gL« khWghL.
• ngçd§fS¡»ilna fhz¥gL«
khWghLfŸ, vd tif¥gL¤j¥gL»wJ.

rh®y° lh®é‹ (1809-1882)
rh®y° lh®é‹ jdJ 22M« taš
cæçaš MŒÎ¡fhf¡ fl‰gaz¤ij
nk‰bfh©lh®. bj‹ mbkç¡fh k‰W«
mj‹ flnyhu¤ ÔÎfis 5 M©Lfshf
cæçaš
MŒÎ¡fhf
MuhŒªjh®.
Ë,
ϧ»yhªJ  ÂU«ÃaÎl‹
Û©L« fl‰gaz¤ij
nk‰bfhŸshJ, j‹ ÏU¥
Ãl¤Ânyna nkY« gy
MŒÎfis nk‰bfh©L
Ïa‰if¤ nj®Î v‹D«
fUJnfhis cUth¡»dh®. m¥nghJ
mtuhš cæçd§fë‹, ntWghLfë‹
fhuz¤ij és¡f Ïayéšiy.

gl«.1.4 x¤j Ïu£ila®

xnu
khÂçahd
mik¥igÍila
efšfshf
cæçd§fŸ
v‹W«
miktšiy. ghèyh Ïd¥bgU¡f
Kiw äf beU¡fkhd mik¥ig
cila cæçd§fis cUth¡Ftjhš,
äf¢Á¿a mséyhd kh‰w§fisna
V‰gL¤J»‹wd.

bk©lè‹
éÂfŸ
ÏtU¡F¤
bjçªÂU¡Fnkahdhš, Ï‹D« gy
bfhŸiffis btëæ£oU¥gh®. Ï›éU
m¿P®fS« xUtiu xUt® m¿ªÂU¡f  
thŒ¥Ã‹¿ ÏUªjd®.

ghèd Ïd¥bgU¡f Kiw cila
cæçfŸ, F¿¥Ã£l e‹F bjça¡Toa
ntWghLfis cUth¡F»‹wd.

1.2.1. khWghLfë‹ tiffŸ

rh®y° lh®é‹ jdJ gçzhk¡
bfhŸif_y« e‹F m¿ªÂU¥ÃD«,
ÏtUila   k©òG   k‰W« k©ts¤  
j‹ik MŒÎfŸ _ykhf, jh‹ X®  Ïa‰if
M®ty® v‹W cz®¤ÂæU¡»wh®.

1. cl‰brš khWghLfŸ   - cl‰brš
fëš V‰gL« khWghLfŸ mL¤j
jiyKiw¡F¡ fl¤j¥gLtšiy.

braš 1.3
c§fŸ  gŸëæš  mšyJ  gFÂæš
cŸs x¤j clyik¥ig cila
mšyJ
ntWg£l
clyik¥ig
cila Ïu£ila®fis¡ f©l¿ªJ
mt®fS¡FŸ cŸs ntWghLfis¥
gÂÎ brŒaΫ.

• gçzhk¤Â‰F khWghLfŸ C‹W
nfhšfsh»‹wd.
• cæçd§fŸ, NœãiyfS¡nf‰g¤
j§fis
kh‰¿¡bfhŸs
têtF¡»‹wd.

5

myF-1

khWghLfë‹ K¡»a¤Jt«

1.3. gçzhk«

fçk ntÂæaš gçzhk« F¿¤j
yhkh®¡»‹ fU¤J

gçzhk« v‹gJ vëa j‹ik
bfh©l
cæçfëèUªJ,
nk«g£l
j‹ikbfh©l cæçd§fëš, go¥go
ahf V‰gL« kh‰w§fshF«.
gok¢ rh‹Wfë‹ _y«, Ï¥gçzhk«
äfΫ bkJthf, gy äšèa‹ M©L
fshf eilbgW« ãfœthF« v‹gij
m¿ayh«.
Nœãiy¡ fhuzkhf cæçd§fë‹
ntWghLfŸ gy Á‰¿d¥ gutšfis
V‰gL¤Âd.

É ‹ g h ¥ i l °
yhkh®¡(1744-1829),
clYW¥ò¥ ga‹ghL
g‰¿a é F¿¤J
és¡»æUªjh®.
Ïj‹go, bjhl®ªJ
mÂf¥ ga‹gh£oš
ÏU¡F« cW¥òfŸ
e‹F ts®¢ÁÍW«
v‹W«,
ga‹glh
1.5 x£lf¢Á駻
c W ¥ ò f Ÿ  
ehsiléš ga‹ ÏHªJ ÁW¤J¥nghF«
v‹W« és¡»æUªjh®.

1.4. Á‰¿dkhjš

yhkh®¡ Ï›éÂia bkŒ¥Ã¡f,  x£lf¢
Áé§»æ‹ fG¤ij vL¤J¡fh£lhf¡
bfh©L,
caukhd
ku¡»isfë‹
Ïiyfis¥ g¿¤J c©gj‰fhf Ú£oa
fG¤J, ehsiléš Úskhf kh¿abj‹W«,
“njitÍ«  v©zKnk” Ï«kh‰w¤Â‰F¡
fhuzbk‹W«  és¡»æUªjh®.

kåj Ïd« nAhnkh brÃa‹°
v‹D« xnu Á‰¿dkhf cŸsJ.
ϪÂahéš
cŸs
kåj®fë‹
òw¤njh‰w« òé mik¥Ã‰F V‰g khWg£L
cŸsJ. bj‹ ϪÂah, tl ϪÂah,
tl»H¡F¥ gFÂ, fhZÛ® k‰W« mªjkh‹
gFÂfëš cŸs k¡fŸ x¤j mik¥òl‹
fhz¥gLtšiy. f©l§fëš thG«
kåj®fëY« Ϥjifa ntWghLfŸ
cŸsd.Ït®fS¡FŸ
fy¥ò
Ïšyhjjhnyna Ϥjifa ntWghLfŸ
fhz¥gL»‹wd.
X® Ïd¤Â‹ ÏU T£l¤Âd® òé
mik¥Ãš Ãç¡f¥g£L x‹W¡bfh‹W
jåik¥gL¤j¥g£lhš, mt®fŸ jå¢
Á‰¿dkhfnt M¡f¥gLt®.
Ïu©L
Ïd¡
T£l«,
òé,
Ïd¥bgU¡f¡ fhuâfŸ ngh‹wt‰whš
jåik¥gL¤j¥g£lhš, Ït‰¿‹ É‹
mik¥ò« kh‰w« bg‰W¥ òÂa Á‰¿dkhf
M»wJ.
Ϥjifa jåik¥gL¤Jjš fhuâ
òÂa Á‰¿d« cUthjY¡fhd NHiy
V‰gL¤J»wJ.
Mfnt, Á‰¿dkhjš v‹gJ X® Ïd«
beL§fhy¤Â‰F¥ òé¡fhuâ mšyJ

• thœéaY¡fhd
nghuh£l¤ij¤
jh§F« j‹ikfis V‰gL¤Â¡
bfhŸ»‹wd.
j§fS¡bf‹W
• cæçd§fŸ
jå milahs¤ij V‰gL¤Â¡
bfhŸ»‹wd.
• Ï›tif khWghLfŸ mikahé£
lhš, ghu«gça« v‹D« m¿éaš
kh‰wnk V‰g£oU¡fhJ. všyh
cæçd§fS« xnu khÂçahd
mik¥ig¥ bg‰¿U¡F«.

cæçaš

1.2.2. Ïa‰if¤ nj®Î¡ bfhŸif
rh®y° lh®é‹ cy»š cŸs
cæçd§fis¡ T®ªJ neh¡», cæçd§
fë‹ thœéaY¡fhd nghuh£lK«,
Ïš
bt‰¿
bgWgitna
ãiy
ãW¤j¥gL«, vd¥gL« Ïa‰if¤ nj®Î¡
nfh£gh£ilÍ«  btëæ£lh®.
kuÃaš kh‰w§fëš njh‹W« ntW
ghLfns gçzhk¤ij V‰gL¤J»‹wJ.

6

kuò« gçzhkK«
khär«
c©âfshf¤
njh‹¿d®.
»H¡F k¤Âa MÁahéš xU äšèa‹
M©LfS¡F
K‹d®
thϻj
ãah©l®jhš
kåj®fŸ,
j«ik
kiw¤J«, Ïwªjt®fis¥ òij¡F«
tH¡f¤ijÍ« bfh©L thœªÂUªjd®.
bj‰F
M¥Ãç¡fhéš
njh‹¿¡
f©l§fis¡
flªJ
F¿¥Ãl¤j¡f Ïdkhf kh¿a, M®¡»
nAhnkhbrÃa‹fŸ ciw gå¡ fhy¤Âš
thœªjd®.
75,000-10,000
M©LfS¡F
K‹d® j‰fhy nAhnkhbrÃa‹fŸ
njh‹¿d®. Rkh® 18,000 M©LfS¡F
K‹d® tuyh‰¿‰F Kªija¡ fhy¤Âš
Fiffëš thœªJ«, nt£ilahoÍ«
tªjd®. 10,000 M©LfS¡F K‹d®
étrha¤ij m¿ªJ, mjid V‰W,
jå¡ FoæU¥òfis cUth¡» thG«
‘kåj¥gçzhk«’ bjhl§»aJ.

Ïd¥bgU¡f¡ fhuâfshš jåik¥
gL¤j¥gLtJ òÂa Á‰¿dkhf khWgL«
ãfœÎ MF«.

1.5. kåjå‹ gçzhk«
gl«.1.6 eÅd
kåjå‹
k©ilnahL«,
Á«g‹Á F£o
k©ilnahL«
K娻j
Á«g‹Á
k©il
nah£Ll‹
x¥Ãl¥
g£LŸsJ.
F£o Á«g‹Á
k©ilnahL«
kåj
k©ilnahL«
XusÎ
x¤ÂU¥gij
fhzyh«.

Vw¤jhH¥
gÂidªJ
äšèa‹
M©LfS¡F K‹d®, M¥Ãç¡fhéš
clš KGtJ« nuhk§fSl‹ Toa
bfhçšyh, Á«g‹Á Fu§FfŸ kåj
clyik¥ig¡ bfh©oUªjd.
3 - 4 äšèa‹ M©LfS¡F K‹d®
kåj‹ ngh‹w nAhäå£LfŸ (kåj
K‹ndhofŸ)   »H¡F M¥Ãç¡fhé‰F
tªjd®.
bkJthf, Ït®fŸ gH§fis c©L
thœªJ, f‰fshš Md MÍj§fis¥
ga‹gL¤Âaj‰fhd  rh‹WfŸ »il¡f¥
bg‰WŸsd.
eh‹F
mofS¡F
äfhkš
cau« cila Ït®fŸ, ã䮪j eil
bfh©lt®fshf¡ »H¡F M¥Ãç¡fhéš
thœªjd®. Ï›tifæd® kåj Ïašig
x¤ÂUªj nAhäå£LfŸ, nAhnkh
bAÃè° (kåjU¡F x¥ghd ÏašÃd®)
v‹wiH¡f¥g£ld®.
mL¤J 1.5 äšèa‹ M©LfS¡F
K‹d®, “nAhnkh vu¡£l°” v‹D«

1.6. gçzhk ku«

gl« 1.7 gçzhk ku«
7

myF-1

cæçd§fë‹
gçzhk¤ij
vëš òçªJ bfhŸs, kuÃaš k‰W«
njh‰wéaèš x¤j mšyJ ntWg£l
cæçfis,
kuÃaš
g©òfnshL
gçzhk« milªjij¡ f‰gid fyªj
mik¥Ãš tiua¥gL« mik¥ng, gçzhk
ku« vd¥gL«.

1.7. kuò¥ bgh¿æaš

fhšeilfëš thŒ, Fs«ò nehŒ
(nfhkhç
nehŒ)
ngh‹wt‰¿‰F
vÂuhd jL¥óÁ c‰g¤Â¢ brŒjš.
• étrhæfS¡F¥ ga‹gL« tifæš,  
ã~¥ Éid¥ gh¡OçahΡF kh‰¿
ie£u#id ãiy ãW¤j¢ brŒjš.

kuò¥ bgh¿æaš v‹gJ, cæçæ‹
Fnuhnkhnrhä‹ o.v‹.V (DNA)éš
òÂjhf kuÃaš j‹ikfis¢ nr®¤njh,
Fiw¤njh,   kh‰w« brŒtjhF«. Ïj‹
_y« cæçæ‹ òw mik¥Ãš kh‰w¤ij¤
njh‰Wé¡f ÏaY«. Ï¢brašKiw
o.v‹.V. kh‰W¤ bjhêšE£g« vd¥gL«.
ÏJ j‰fhy¤Âš kuÃaš, _y¡TWéaš
k‰W«   cæ®ntÂæaèš V‰g£l   ts®¢
Áahš V‰g£ljhF«.

1.7.1. kuò¥ bgh¿æaè‹ mo¥gil¤
bjhêšE£g«
kuò¥
bgh¿æaè‹
mo¥gil¤
bjhêšE£g¤Âš
o.v‹.V.-it¥
gy
J©l§fshf bt£oÍ«, k‰W«
ϤJ©l§fis
x£lit¡F«
KiwahF«. DNA-it¢ ÁW J©Lfshf
bt£lΫ, ϤJ©Lfis x£lit¡F«
behÂfisÍ«
f©l¿ªj
Ëdnu,
kuò¥ bgh¿æaš bgçJ« ts®¢Á
milªJŸsJ.

kuò¥ bgh¿æaè‹ e‹ikfŸ
• Éå‹
mik¥ò
k‰W«
mj‹
brašghLfis m¿ªJ bfhŸSjš.
• mÂf mséš Ï‹Rè‹ cUth¡f«,
Ï‹l® bguh‹ (itu°fS¡F vÂuhd
òuj«), kåj ts®¢Á Ah®nkh‹,
kU¤Jt¥ bghUŸfŸ:
1. Ï‹Rè‹
2. ts®¢Á Ah®nkh‹
3. jL¥óÁ
4.nehŒ v®¥ò kUªJfŸ
     5.khndhFnshåaš       
     v®¥ò¥ bghUŸfŸ

cæçaš

kuò¥ bgh¿æaš:
1. kuò¥ bghUŸfŸ
kh‰w¥g£l jhtu«
2. kuò¥ bghUŸfŸ
kh‰w¥g£l éy§FfŸ

Ru§f¤
bjhêš:
1. fåk¥
bghUŸfis¥
Ãç¤bjL¤jš

vçbghUŸfŸ:
1. Ïa‰if vçthÍ

cæç¤
bjhêšE£géaèš
thŒ¥òfŸ

fçk mäy§fŸ:
1. mÁ£o¡ mäy«
2. Á£ç¡ mäy«
3.Ãô£lç¡ mäy«

cæç¤ bjhêšE£géaèš thŒ¥òfŸ
8

E©Qæç
ts®¢Áij kh‰w¥
bghUŸfŸ:
1. behÂfŸ
2. it£lä‹fŸ
3. °£ouhŒLfŸ
4. v¤jdhš

fêÎfŸ nkyh©ik:
1. fêÎfŸ
2. e¢R¡ fêÎfŸ
3.ga‹glh v©bzŒ¥    
   bghUŸfŸ
4. étrha¡ fêÎfŸ
gH§fS«,
ghd§fS«:
1. ghš bghUŸfŸ
2. MšfAhš
3. buh£o¤ bjhêš
4. xU brš òuj«

kuò« gçzhkK«
v£t®£ b#‹d® (1749-1823)

m) tiuaiw
behÂfŸ
(mšyJ)
bu°£oç¡õ‹
v©nlh
Úô¡ëna° v‹D« behÂ, xU
_y¡TW f¤jç¡nfhyhf¢ braš
g£L o.v‹.V.it¡ F¿¥Ã£l¥
gFÂæš bt£Ltj‰F«,
M) o.v‹.V. ènf° behÂ,  (_y¡TW
gir) o.v‹.V-é‹ bt£l¥g£l
J©Lfis
x£lit¥gj‰F«
ga‹gL»wJ.

1.8. cæç¤
bjhêšE£géaš
k‰W«  Fnshå§
cæçd¢ brašghLfëY«, cæç¤
bjhêšE£g«, kU¤Jt«, étrha«,
fhšeil c‰g¤Â k‰W« R‰W¢NHiy¤
öŒik¥gL¤JjèY« ga‹gL« òÂa
bjhêšE£gkhF«.
Ï¢brašghL, rhuha¤ bjhê‰rhiy,
beh¤ bjhêšE£g«, nehŒ v®¥ò¥
bghUŸ c‰g¤Â, fçk mäy c‰g¤Â,
it£lä‹, jL¥óÁ, °£ouhŒL k‰W«
nkhndh Fnshdš v®¥ò¥ bghUŸfë‹
c‰g¤Â¡F¥ bgçJ« ga‹gL»wJ.
rhuha¤ bjhê‰rhiy: beh¤jš
_y« Õ®, xæ‹ ngh‹w MšfAhš
bghUŸfŸ c‰g¤Â¡F¥ ga‹gL»‹wd.
beh¤ bjhêšE£géaš: behÂ
v‹gJ cæçaš éid C¡»fŸ MF«.
bršfë‹ braiy ntf¥gL¤Jjš Ïj‹
gâahF«. fçk ntÂæaèY« kUªJ
c‰g¤Â¤ bjhêèš behÂfŸ mÂfkhf¥
ga‹gL»‹wd.
cæ® v®¥ò¥ bghUŸfŸ: kåj
clè‹ nehŒ v®¥ò¤ j‹ikia
C¡Fé¡F« tifæš, clè‹ e¢R
E©QæçfS¡F
vÂuhf
kUªJ¥
bghUŸ c‰g¤Âæaèš ga‹gL»‹wd.
fçk mäy§fŸ: éåf® c‰g¤Â¢
brŒa, mÁ£o¡ mäy« ga‹gL»wJ.
it£lä‹fŸ:
it£lä‹fŸ

Ïa‰ifahf czéš fhz¥gL»‹wd.
Ïit äf¢Á¿a mséš njit¥gL«
ntÂ¥bghUshF«.
M‰wš
VJ«
më¡fhj, Mdhš M‰wš kh‰w« k‰W«
ts®Áij kh‰w xG§F¥gL¤Jjèš
bgçJ« ga‹gL»wJ.
jL¥óÁfŸ:
F¿¥Ã£l
nehŒ¡F
vÂuhf¢ brašgL« bghUŸfshF«. Ïit
X® v®¥ò¤ njh‹¿ahf (M©ob#‹)
brašg£L, v®¥ò¥ bghUŸ (M©ogho)
c‰g¤Â brŒa¥ ga‹gL»‹wd.
°OuhŒLfŸ:
°OuhŒLfŸ
è¥ÃLfëèUªJ¥ bgw¥g£litahF«.
v.fh.
iunrhg°
óŠirfëèUªJ
bfhy°ouhš ml§»a Ãu£åbrnyh‹
v‹D« °£ouhŒL bgw¥gL»wJ.
khndhFnshdš v®¥ò¥ bghUŸfŸ:
(Xçd¢ brš v®¥ò¥ bghUŸfŸ) ò‰W
nehŒ¡F vÂuhf¥ ga‹gL« v®¥ò¥
bghUŸfshF«.
Ïit
Fnsh‹
bršfshš c‰g¤Â¢ brŒa¥gL»‹wd.
9

myF-1

Ït® 1791Ïš jL¥óÁ v‹D«
brh‰bwhliu cUth¡»¤ jL¥óÁ¡
bfhŸiffis btëæ£lh®. cæç¤
bjhêšE£géaš _y« jahç¡f¥gL«
jL¥óÁæš braš kªjkh¡f¥g£l,
mšyJ bfhšy¥g£l cæçfS¡F¥
gÂyhf,
v®¥ò¤
njh‹¿ahf,
òuj§fis¥
ga‹gL¤Âdh®.
Ï›tif¤ jL¥óÁ bAgil£o°
B itu°fS¡F (HBV) vÂuhf
Kj‹Kjèš ga‹gL¤j¥g£lJ.

lhè cUth¡f«

Fnshå§

lhè v‹gJ ÃuÂah¡f Kiwæš,
lh¡l®  Iah‹ éšK£ k‰W« mtUila
cjéahs®fshš
°fh£yh©£
nuh°è‹£ MŒÎ ãWtd¤Âš #]iy
1996M« M©L cUth¡f¥g£l xU
br«k¿ M£L¡F£oahF«.

gl« 1.8 M£L¡F£oÍl‹ lh¡l® Iah‹ éšk£

1.8.1. Fnshå§ tiffŸ
1. Ïa‰ifahdJ: njh‰w¤Âš xnu
khÂçahd Ïu£ila®fŸ Ïa‰ifahf¤
njh‹WtJ.
2. ö©l¥g£lJ: bra‰if Kiwæš,
c£fU kh‰w¤Â‹ _y« bgw¥gLtjhF«.

lhèia cUth¡f, MŒths®fŸ
MW taJila élh®br£ btŸis¢
br«k¿ah£o‹
ghško¢
bršè‹
c£fUit¥ ga‹gL¤Âd®.

1.9. °bl«brš (_y¢brš) k‰W«
cW¥ò¢ Óuik¥ò
°bl« brš ts®¥ò vd¥gL« _y¢
brš ts®¥ò Kiw, ga‹gh£L cæçaè‹
òÂa Jiwfëš x‹whF«. _y¢ bršfŸ,
khWghL milahj xU brš FGkkhF«.
Ïit éy§F k‰W« jhtu§fëš ÏUªJ
bgw¥gL»‹wd. Ï¢bršfS¡F ÏU
K¡»a¥ g©òfŸ cŸsd, mit:

ϛΣfUé‹,
ÏUka
(2n)
Fnuhnkhnrh«fŸ, mid¤J É‹fSl‹
ÏUªjd. Ït‰iw¤ jFªj Kiwæš
ghJfh¤jd®.  k‰bwhU M£o‹ m©l«
vL¤J¡bfhŸs¥g£L, mjDŸ ÏU¡F«
xU ka (n) c£fU Ú¡f¥g£lJ.

cæçaš

ghš
koæèUªJ
vL¡f¥g£l
(2n) bršè‹ c£fU, m©l¤Â‹
ir£nlhÃshr¤Âš nr®¡f¥g£lJ.

1. _y¢brš v‹gJ Áw¥gilahj brš
FGk« MF«. Ïit ik£lhÁ° Kiwæš
ÃsΉW, äf mÂf bršfis cUth¡F«
j‹ikÍilad.

c£fU nr®¡f¥g£l m©l¤ij,
k‰bwhU ts®¥ò¤ jhahd br«k¿
ah£o‹
fU¥igæš
gÂa¥g£lJ.
m©l¤ÂDŸ
Ïiz¡f¥g£l
c£fUéš Fnuhnkhnrh«fŸ (2n) ÏU
ka ãiyæš ÏUªjjhš, Ïit tsu
C¡Fé¡f¥g£L, òÂa Fnshdhf
cUth»¥ ÃwªjJ. Ïij lh¡l® Iah‹
éšk£, lhè vd¥ bgaç£lh®.

2. _y¢bršfŸ  F¿¥Ã£l xU braš
j‹ik cilaJ.
vL¤J¡fh£lhf   Ïja¤ jir,
Ï‹Rèid c‰g¤Â brŒÍ« fiza¤Âš
fhz¥gL« Õ£lh bršfŸ, _isæš
fhz¥gL« Áw¥ò eu«ò¢ bršfŸ
(ãôuh‹fŸ) ngh‹wt‰¿š brY¤j¥g£L,
tsu C¡Fé¡f¥g£lhš, Ïit Áw¥ò¤
10

kuò« gçzhkK«
j‹ikÍila bršfshf khW«.

m‹whl
thœéš
bgU¡f¤Â‹ ga‹ghL

1.9.1. _y¢bršfë‹ tiffŸ

jL¥óÁfŸ: bfhšy¥g£l, mšyJ
cæUŸs E©QæçfŸ _y« v®¥
bghUŸfŸ
bgw¥gL»‹wd.
Ïit
nehŒ¤jL¥gh‰wiy
C¡Fé¡f¥
ga‹gL»‹wd.

_ y ¢ b ršfŸ
Ï Utif¥gL«,
mit:
1.  fUé‹ _y¢ brš tif: MŒtf¤Âš
f£L¥gL¤j¥g£l Nœãiyæš, clY¡F
btëna
bra‰ifKiwæš
fU
cUth¡f¥g£L, m¡fUéèUªJ fUé‹
_y¢bršfŸ bgw¥gL»‹wd.
fUÎUjY¡F¥Ã‹, brš Ãçjè‹
_y« fU¢ bršfŸ fU¡ nfhskh»‹wd,
ntWghL milahj brš FG¡fŸ
jå¤J¥
Ãç¤J
vL¡f¥gL»‹wd,
Ïitna _y¢bršfŸ vd¥gL»‹wd.
2. K®ªj mšyJ clš_y¢ bršfŸ:
kåj‹ k‰W« ca®ãiy éy§Ffë‹
ts®¢Á ãiyæš jhŒ vÃÔèaš ÂR,
Ïiz¥ò¤ÂR,
jir¤ÂR,
Ïu¤j¡
FHš, eu«ò k‰W« Ïd¥bgU¡f¤
ÂR¡fŸ ngh‹w e‹F ntWgL¤j¥g£l
ÂR¡fëš
fhz¥gL«
ntWghL
milahj bršfS¡F clš _y¢
bršfŸ v‹W bga®. Ït‰iw¥ g¤J
ts®¢Á C¡Fé¡f¥g£lhš, ÏitfŸ
ÃçªJ bgU» ts®ªJ, mnjngh‹W ÂR
ts®¢Á¡Fça bršfshf khW«.
Ït‰¿‹ ts®¥ò KiwahdJ, fUé‹
_y¢brš ãiyngh‹wnj MF«.
clš
_y¢bršfŸ
bghJthf
vY«ò k{i#, fU¢brš, gå¡Fl¤
Âut«, bjh¥òŸbfho Ïu¤j¤ÂèUªJ
bgw¥gL»wJ.

E©Q殥

cæ® v®¥ bghUŸfŸ: Ïit óŠir,
gh¡Oçah _y« bgw¥gL« ntÂæaš
bghUŸfshF«. nehŒ jU« cæçfis¡
bfh‹W
nehæèUªJ
ghJfh¥ò
më¡»wJ.
it£lä‹ B12 : cæç¤ bjhêšE£g
Kiwæš bgw¥gL« it£lä‹ B12,
bg®Üîa° Ïu¤j¢ nrhif nehia¡
Fzkh¡f¥ ga‹gL»wJ.
behÂfŸ: cæ® ntÂæaèš K¡»a¥
g§nf‰F«
behÂfŸ,
E©Q殥
bgU¡f« _y« bgw¥gL»‹wd.
vL¤J¡fh£lhf mikny° behÂ,
gh¡£oçahé‹, miknyh ònuh£o‹fŸ
_y« bgw¥gL»wJ.

1.11. cæ® czç k‰W« c殢 Á¥òfŸ

1.10. E©Q殥 bgU¡f«

Ï¡fUéfŸ _y«

cæç¤
bjhêšE£géaš
äfΫ
gutyhf¥
ga‹gL»wJ.
étrha«,
kU¤Jt«, czΤ bjhêš ngh‹w gy
bjhêš mik¥òfëš, äFªj thŒ¥òfŸ
cilajhF«.

1. Ïu¤j¡
FS¡nfh°
fz¡»lyh«.

msit¡

2. nehÍWjš fhuzkhf cUthd,
clè‹
e¢R¤j‹ikia¡
fz¡»lyh«.
11

myF-1

cæ® czç v‹gJ, behÂ, v®¥
bghUŸ, Ah®nkh‹, ãô¡ë¡ mäy«
k‰W«
cæçfë‹
bršfŸ
_y«
ngh®¤j¥g£l czçÍl‹ Ïiz¡f¥g£l
xU fUéahF«. Ï¡fUé cæçaš
ö©liy ä‹ö©lyhf kh‰W»wJ.
Ï¡fUéfŸ kU¤Jt« k‰W« bjhê‰
rhiyfëš ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

nehahëæläUªJ bršfŸ
Ú¡f¥gL»‹wd

kh‰w« brŒa¥g£l
brš éU«g¥g£l
Ah®nkhid¢
Ru¡»wJ

kh‰w« brŒa¥g£l
brš, nehahë¡F
brY¤j¥gL»wJ

MŒtf¤Âš itu°
bgU¡f« milÍkhW
kh‰w« brŒa¥gL»wJ

itu°¡FŸ É‹
EiH¡f¥gL»wJ

kh‰w« brŒa¥g£l bršfŸ
nehahëæ‹ bršYl‹
fy¡f¥gL»wJ

cæçaš

gl« 1.9 É‹ Á»¢ir Kiw

nehahëæ‹ brš, kuÃaš kh‰w«
bg‰WŸsJ

3. FoÚ® khRWjiy¡ f©fhâ¡
fyh«.
4. czé‹ kz«, Rit, ea«
ngh‹wt‰iw
msélΫ
ga‹gL¤jyh«.
cæç¢ Á¥òfŸ
cæç¤ bjhêšE£géaš _ykhf,
cæç¢Á¥òfŸ
cUth¡f¥gL»‹wd.
v®fhy¤Âš cæçaš fâ¥bgh¿fis
cUth¡f¥ ga‹gL¤j¥glyh«. Ïit
ghJfh¥ò¤ Jiw, kU¤Jt¤ Jiwæš
bgçJ« ga‹glyh«.

kugQ
kU¤Jt«
v‹gJ
kuò
têahfnth k‰W« bgw¥g£l nehŒ
FiwghLfshd ò‰WnehŒ k‰W« vŒ£°
nehŒ¡F¡ fhuzkhd Éid¥ òÂa
É‹ òF¤Jjš mšyJ FiwghLila
Éid
rçbrŒÍ«
Kiw   _y«
Fz¥gL¤JjyhF«.

1.12. Ï‹iwa m¿éaš - kugQ
kU¤Jt«

cl‰ brš kugQ kU¤Jt« - FiwghL
cŸstç‹ KG É‹ bjhFÂiaÍ«
kh‰W« KiwahF«. Ï«kh‰w« mL¤j
jiyKiw¡F¡ fl¤j¥gLtšiy.

kugQ kU¤Jt¤Âš cl‰bršfëš
mšyJ Ïd¢ bršfëš (éªJ¢ brš
(m) m©l¢ brš) fhz¥gL« É‹
FiwghLfis¡ f©l¿ªJ rçbrŒayh«.
kugQ kU¤Jt¤Â‹ tiffŸ

Ï‹Rè‹ rh®ªj ÚçêÎ nehŒ
(lahgo°), Ï‹Rè‹ brY¤Jjš _y«
Fz¥gL¤j¥gL»wJ. Ï›tif lahgo°
FiwghLfŸ, É‹ _y« fiza¤Âš
cŸs Õ£lh bršfŸ mêÎWjyhš
V‰gL»‹wd. cæç¤ bjhêšE£g«
_ykhf¥ òÂa É‹ òF¤Jjš mšyJ
É‹ rçbrŒjš tiffëš Á»¢ir
më¡f¥g£L¢ rç brŒa¥gL»wJ.

Ïd¢brš kugQ kU¤Jt« bg‰nwh®fë‹ m©l« mšyJ éªJ¢
bršfŸ kh‰w¤Âdhš brŒa¥gLtjhF«.
ÏJ
mL¤j
jiyKiw¡F¡
fl¤j¥gL»wJ.

12

kuò« gçzhkK«

kÂ¥ÕL
gFÂ - m
1. bk©lš njh£l¥ g£lhâ (igr« ir£lt«)   broæš 7 tifahd kh‰W cUt ntWghLfis
f©l¿ªjh®. ÑGŸst‰¿š xU tif ntWghL kh¿ cŸsJ. vJbtd¡ f©LÃo¡f.
(j©o‹ cau«, be£il, F£il / éijæ‹, ãw«, kŠrŸ, g¢ir / kyç‹ mikél« Eå,  nfhz /  
j©L mik¥ò bk‹ikahdJ - fodkhdJ)
2. M kåj‹ njh‹¿aJ (M¥Ãç¡fh, mbkç¡fh, M°Ânuèah, ϪÂah)
3. ÑGŸst‰WŸ vJ ghu«gça¤ j‹ik bfh©lJ. (kugQ kh‰w« brŒa¥g£l éªjQ, éªjf¤Âš
kugQ kh‰w« brŒa¥g£l É‹fŸ,  fU¢bršèš kugQ kh‰w« brŒa¥g£lit, ghško¢ bršèš
kugQ kh‰w« brŒa¥g£lit)
4. Ïa‰if¤ nj®Î¡ nfh£gh£il btëæ£lt®. (rh®y° lh®é‹, ïônfh-O-éç°, »çf® n#hf‹
bk©lš, É‹ gh¥il° ykh®¡)
5. cl‰brš É‹ Á»¢irKiw v‹gJ. (éªJ¢ bršèš kh‰w¤ij V‰gL¤J»wJ, jiyKiwæš
kh‰w¤ij V‰gL¤J»wJ, cl‰bršèš kh‰w¤ij V‰gL¤J»wJ, clèš kh‰w¤ij V‰gL¤J»wJ)
gFÂ - M
6. bk©lš j‹ MŒéš njh£l¥ g£lh⢠broæš cau« v‹w g©Ãid X§F¥ g©ghf ÏU¥gij¡
f©l¿ªjh®. mnjnghy ehéid cUisahf cUs¢ brŒjš kåjçš X§F¥ g©ghF«. 60
khzt®fŸ cŸs xU¡FGéš 45 khzt®fŸ ehéid cUs¢ brŒa KoÍ«, 15 khzt®fŸ
Ï›thW brŒa Ïayhjt®fŸ.
m) nk‰T¿a Nœãiyæš, Ϫj¥ g©Ã‹ X§F k‰W« xL§F¥ g©Ã‹ é»j¤ij¡ fh©f.
   M) njh£l¥g£lh⢠broæš bk©lš és¡»a xU g©ò fy¥Ãd¤ij tiugl toéš vGJf.
7. fl¤j¡ Toa g©òfŸ j‹ Á‰¿d¤Â‰FŸS«, ngçd¤Â‰FŸS« khWgL«. Ñœ¡fhQ« g©òfŸ
v¤jifa khWghLfŸ bfh©LŸsJ vd¡ F¿¥ÃLf.
m. kåj¡ f©â‹ãw« Úy«, fW¥ò, gG¥ò, g¢ir vd khWgL»wJ. Ï›tif khWghL _________
vd¥gL«.
   M. Kaš, ahid ngh‹wt‰¿š fhz¥gL« gš mik¥ò khWg£LŸsJ. Ï›tif khWghLfŸ  
__________________ vd¥gL«.
8. ÏUghš cæçfëilna njh‹W« mj‹ jiyKiw, F¿¥Ã£l j‹ikÍila e‹F bjça¡Toa
ntWghLfSl‹ ÏU¡F«. ghèyh Ïd¥bgU¡f Kiwæš cUthF« jiyKiwfŸ Fiwªj
msnt khWgh£Ll‹ fhz¥gL»‹wd.
m. nk‰T¿a T‰iw V‰W¡bfhŸ»Ö®fsh?
   M. Ñœ¡fhQ« cæçfëš ghèyh Ïd¥bgU¡fKiwæš Ïd¥bgU¡f« brŒÍ« cæçfŸ ahit?
9. ghu«gça« rh®ªj Áy K¡»a brh‰ F¿¥òfŸ ÑnH bfhL¡f¥g£LŸsd. mt‰WŸ cçat‰iw¤
nj®ªbjL¤J vGJf.
m) __________________ fhuâfŸ Ïa‰Ãaš rh®ªj ghu«gça¡fhuâfŸ MF«.
   M) __________________ v‹gJ xnu Éå‹ kh‰W btë¥ghL MF«.
   Ï) __________________ v‹gJ mšÄšfSila v®¥g©gik¥ò MF«.
        (mšÄš, khWghLfŸ, Á‰¿dkhjš, É‹, mšÄnyh kh®¥òfŸ)

13

myF-1

   (ghuÛÁa«,  ô¡ëdh,  k©òG,  gwit)

10. cl‰bršfëš V‰gL« kh‰w« mL¤j jiyKiwfS¡F¡ fl¤j¥gLtšiy. Ïd¢ bršèš
V‰gL« khWghL mL¤j jiyKiw¡F¡ fl¤j¥gLtjhF«. Ënuhîkh mQ¡F©L Å¢Á‹
fÂça¡f« jiyKiw, jiyKiwahf¡ fl¤j¥gL»wJ. nk‰T¿a T‰iw¥ gF¤jhŒªJ, Ú
bjçªJbfh©lij vGJf.
11. M kåj‹Kjš j‰fhy kåj‹tiu bfhL¡f¥g£l kåj Ïd§fis tçir¥gL¤jΫ.
ãah©l®jhš kåj‹, nAhnkh bAÃè°, nAhnkh vu¡l°, nAhnkh brÃa‹.
12. cæç¤ bjhêšE£géaš, cæçaè‹ j‰nghja m¿éayhF«. Ïj‹ mo¥gil¤ bjhê‰E£g
cjéahš gšntWg£l bghUŸfŸ c‰g¤Â¢ brŒagL»‹wd. ÑnH bfhL¡f¥g£lt‰¿š v¡FG
cæç¤ bjhêšE£g Kiwæš cUth¡f¥gLtšiy. f©l¿ªJ fhuz« TWf.
m) behÂfŸ, fçk mäy§fŸ, °ouhŒL, jL¥óÁfŸ.
     M) jL¥óÁfŸ, behÂfŸ, v®¥bghUŸfŸ, fåk mäy§fŸ.
     Ï) v® cæç¥ bghUŸfŸ, Ah®nkh‹fŸ, °ouhŒL, jL¥óÁfŸ.
      <) °ouhŒL, behÂfŸ, v®¥bghUŸfŸ, jL¥óÁfŸ.
13. xnu
khÂçahd
Ïu£ila®fŸ,
Fnuhnkhnrh«
mik¥ÃY«
ÑnH F¿¥Ã£litfis¤ jFªj brhš bfh©L KGik¥gL¤Jf.

x¤Âirªjt®fŸ.

m) xnu khÂçahd Ïu£ila®fŸ __________________ ( Ïa‰ifahd Ïu£ila®fŸ / C¡F
é¡f¥g£l Ïu£ila®fŸ)
     M) xnu khÂçahd Ïu£ila®fŸ __________________ (ntWghLfSl‹ fhz¥gLgt® /
xnukhÂçahd mik¥ig cilat®fŸ)
14. ϪÂah, $y§fhéš thG«   F¿¥Ã£l xU tif¤ jtisæ‹ _jhija® xUtnu. Mdhš,
j‰nghJ ϪÂah, Ïy§ifæš fhz¥gL« mnj Ïd¤ jtisfŸ jå¢
Á‰¿dkh» cŸsd.
m) nk‰F¿¥Ã£l tiugl¤Â‹ mik¥Ãš v¡fhuâ Ϥjtis Ïd¤ÂYŸs
jå¢ Á‰¿dkh¡» cŸsJ.
    M) òÂa Á‰¿d« cUthjY¡fhd Ãwfhuâfis vGJf.
gFÂ - Ï
15. kåj¥ gçzhk« flªj 15 äšèa‹ M©Lfëš F¿¥Ãl¤j¡f kh‰w§fis¡ bfh©ljhf
cŸsJ.
m) ts®¢Á¥ gçzhk¤ij M©L mo¥gilæš KiwgL¤Jf.
           M) bjhl¡f¡fhy FiffŸ v¥nghJ njh‹¿d?.
     Ï) bjhl¡f¡fhy nAhäå£fŸ thœÎ F¿¤J vGJf.

nkY« m¿a
üš

cæçaš

1. Frame work of Science - P
 addy Gannon, Oxform University
Press, New Delhi
Ïiza¤js§fŸ

http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
http://www.khanacademy.org

14

cæçaš

myF

nehŒ¤jil¡fh¥ò
k©ly«

2

2. nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
neha‰w thœnt Fiwt‰w bršt«
v‹gJ äf¢rçahd¥ gHbkhêahF«.
Mnuh¡»a¤ijél
Mdªj«
ntW
VJäšiy. Mnuh¡»a« v‹gJ clš,
kd« k‰W« r_f« rh®ªj brašfëš,
Ïl®¥gho‹¿ ÏU¥gij¡ F¿¡»wJ.
ekJ
clš
mik¥ò
nehŒfS¡F
vÂuhf¢
brašgL«
äf¢Á¡fyhd
brašghLfis¡
bfh©LŸsJ.
Ïj‹ fhuzkhf nehŒfS¡F vÂuhd
jilaik¥ig e« clš bg‰WŸsJ.

kd« k‰W« rKf ãiyfis¢ rk‹ brŒJ
bfhŸ»wJ.

2.1. clš eyK« mj‹
K¡»a¤JtK«

clšgçkhd«: ešy Mnuh¡»a kåj‹
njh‰w¤Âš
bjëÎ,
gsgs¥ghd
njhš mik¥ò, ešy ts®Áij kh‰w¢
brašghLfŸ, ml®ªj xëU« Tªjš,
f©fëš
fUtisak‰w
j‹ik
ngh‹wit
ešy
clšgçkhd¤Â‹
TWfshF«.

R‰W¢NHš rh®ªj bt¥g«, <u¥gj«,
fh‰wG¤j«, bt¥g«, kiH k‰W«
kåjdhš V‰gL¤j¥g£l khR, mQ¡f®
Å¢R,
C£l¢
r¤J¥
g‰wh¡Fiw,
e«ik¢R‰¿ äšèa‹ fz¡»š cŸs
E©QæçfŸ, kåj®fS¡FŸ V‰gL«
ÁW nghuh£l« M»ad e« Mnuh¡»a¤ij
gh¡F« fhuâfŸ MF«.

clš mita¡ Fiwgho‹¿Í«, nehŒ
Ï‹¿ ÏU¥gJ« k£Lkšyhkš, clšey«
v‹gJ xU kåjå‹ clš, kd«, k‰W«
r_f« rh®ªj Ïl®¥gho‹¿ ÏU¤jiy¡
F¿¥gjhF«. cl‰FiwghL, neh͉W
ÏU¥gij k£Lnk F¿¥gJ MfhJ.

kd¥gçkhz«:
j‹Dila
gy«,
gyÅd¤ij m¿ªj ãiy, jhœÎ kd¥
gh‹ik m‰w ãiy M»ait ešy
kdgçkhd§fshF«.

xU kåj‹, ešy Mnuh¡»a ãiyæš
cŸsnghJ, mtuJ clš cW¥òfŸ ešy
Kiwæš Ïa§F»‹wd. mtuJ clš
Mnuh¡»akhd
clšey«

r_f
gçkhd«:
r_f¤Jl‹
x¤ÂirªJ, Ãw®ÛJ F‰w« fhzhJ,
ešy r_f cz®Îfis¥ ngQtJ«,
FL«g¤Âš r©il¢ r¢ruÎfŸ Ï‹¿,
gâ Ïl¤ÂY« R_f cwit¥ ngQtJ
r_f gçkhd« vd¥gL«.

Mnuh¡»akhd
kdey«

clšey«

cæçaš

2.2. nehŒfS« mj‹
fhuâfS«
neh͉w
ãiy
Mnuh¡»a¤Â‰F vÂuhdJ.
Mnuh¡»akhd
r_fey«

v‹gJ

clš cW¥òfë‹ brašghL FiwtJ,
nehŒ vd¥gL«. gšntW nehŒfŸ e« clš
ey¤ij¥ gh¡»wJ.

gl« 2.1 ešy clšey«
16

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
braš 2.1
nk‰ T¿a gçkhz§fis¡ bfh©L,  c§fŸ tF¥ò¤ njhH®fŸ / R‰w¤jhUila
ey¤j‹ikia¥ gÂ΢ brŒaΫ.
ešy clšey¤Jl‹ cŸst®fŸ, ÃwUl‹ ešy cwit¥ ngQgt®fŸ,
neh͉wt®fŸ, Ït®fis tif¥ gL¤jΫ,  c§fŸ e©gçl« c§fS¡F¥ Ão¤j
Fz§fis tçir¥gL¤jΫ
kuÃaš

nehŒ¡fhd fhuâfŸ
nehŒ¡»UäfŸ,
Nœãiy¡
fhuâfŸ, r¤J¥ g‰wh¡Fiw, kuÃaš
fhuâfŸ, ts®Áij kh‰w¡ FiwghLfŸ
nehŒ¡fhd fhuâfshf mik»‹wd.
fhuâfis¡ bfh©L, nehŒfis¡
Ñœ¡fhQ« Kiwæš tif¥gL¤jyh«.
1. nehŒ¡»UäfŸ mšyhJ njh‹W«
nehŒfŸ
2. nehŒ¡»Uäfshš
njh‹W«
nehŒfŸ

C£l¢r¤J

Nϋiy

2.2.1. nehŒ¡»UäfŸ mšyhJ njh‹W«
nehŒfŸ – bjh‰W« j‹ika‰w
nehŒfŸ,
clš cW¥òfë‹ bray‰w j‹ik
mšyJ ts®Áij kh‰w¡Fiwgh£L
nehŒfŸ
Mnuh¡»akhd
clšey¤Jl‹
Toa kåjå‹ Ïu¤j¢ r®¡fiu
msÎ, czΡF K‹d® 80 - 120 ä.».
/ 100 ä.è. v‹w mséš ÏU¡F«.
czΡF¥ Ëd® mÂf mséš
FS¡nfh° Ïu¤j¤Âš caU«nghJ
Ïit
fiuahj
»isnfh#dhf
kh‰w¥g£L, v®fhy¤ njit¡fhf¡
fšÄuš k‰W« jirfëš nrä¡f¥gL«.
Ë njit¥gL«nghJ Û©L« ga‹gL«
FS¡nfh[hf kh‰w¥g£L Ïu¤j¤Âš
nrU«. Ï¢brašghLfŸ mid¤J«
fiza¤Âš, yh§f®fh‹ £L¡fëš
fhz¥gL« Õ£lh bršfëš Ru¡f¥gL«
Ï‹Rè‹
v‹D«
Ah®nkhdhš

ts®Áij
kh‰w«

nehŒ¡
»UäfŸ

f£L¥gL¤j¥gL»wJ. Ï‹Rè‹
njitahd
msÎ
Ru¡fhjnghJ,
Ïu¤j¤Âš fhz¥gL« TLjš r®¡fiu
ga‹gL¤j¥glhkš
ÁWÚ®
têahf
btëna‰w¥gL«. ϪnehŒ¡F¥ lag£o°
bkèl° (ÚçêÎ)v‹W bga®.
Ïnj ngh‹W,   lahgo° Ï‹ÁÃl°,
Ïja nehŒfŸ, ÁWÚuf¢ braèH¥ò, ca®
Ïu¤j mG¤j«, cl‰ gUk‹, mšÁk®
nehŒ, _isia¤ jh¡F« g¡fthj
nehŒfŸ ngh‹wit ts®¢Áijkh‰w¢
brašgh£L¡
Fiwthš
njh‹W«
nehŒfshF«.

17

myF-2

gl«. 2.2  nehŒ¡fhd fhuâfŸ

2.2.2. gu«giu nehŒfŸ mšyJ kuÃaš
nehŒfŸ

v‹D« nehŒfS¡F¡ fhuâah»wJ.
kuhRk°
nehŒ
fhuzkhf,
FHªijæ‹ vil¡ FiwÎ, fLikahd
tæ‰W¥ngh¡F,
vY«òÛJ
njhš
ngh®¤j¥g£lJ ngh‹w clyikÎl‹
FHªijfŸ fhz¥gLt®.

kuÃaš nehŒfŸ FiwghLŸs mšyJ
ÂO® kh‰wkilªj Édhš njh‹W»wJ.
mšÃår« v‹gJ gu«giu nehahF«.
ÏJ njhš, cnuhk«, f©fëš bkyhå‹
v‹D« ãwä Ïšyhjjhš njh‹W»wJ.
ÏJ ÂO® kh‰wkilªj xL§F É‹fshš
V‰gL»wJ.

Fthînah®f®
nehædhš
FHªijfS¡F c¥Ãa tæW, Kf« k‰W«
fhšfëš Å¡f« fhz¥gL«.

Ïj‹ m¿F¿fshtd: ghš ngh‹w
bt©ikahd njhš ãw«, Nça xë
ÛJ mÂf cz®Î bfh©ljhš V‰gL«
xëfhœ¥ò (ngh£nlh ~nghÃah) ãiyÍ«,
ËnkhÃèah v‹D« Ïu¤j« ciwahik
nehŒ, Á¡»Ÿ brš måäah v‹D« f®
mçthŸ Ïu¤j¢ nrhif nehŒ, jhyÓäah,
l΋ FiwghL. Fäê¢ ÁWt‹ nehŒ
m¿F¿
ngh‹wit
gu«giuahf¡
fl¤j¥gL« kuÃaš nehŒfshF«.

cæçaš

2.2.3. r¤J¥ g‰wh¡Fiw nehŒfŸ
ešy
clš
ey¤Â‰F,
kåj
clY¡F¤
njit¥gL«
mid¤J
czÎ¥ bghUŸfS« cça é»j¤Âš
cça mséš ÏU¤jš nt©L«.
Ït‰¿š
fhz¥gL«
FiwghL
gyéj¢ r¤J¡ Fiwgh£L nehŒfis¤
njh‰Wé¡»‹wd. FHªijfS¡F òuj¡
FiwghL kuhRk° k‰W« Fthînah®f®

gl«. 2.4 Fthînah®f®

gl«. 2.3  mšÃndh

gl«. 2.5  kuhRk°
18

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«

it£lä‹

V‰gL«

nehŒfŸ

Fiwgh£L nehŒfŸ

m£ltiz

ÑnH

m¿F¿fŸ

it£lä‹ A

ã¡nlh nyhÃah

khiy¡f©

it£lä‹ B1

bgç - bgç

eu«ò¢ brašgh£L¡ FiwÎ

it£lä‹ B5

bgšyhfuh

kw nehŒ, njhš nehŒ, tæ‰W¥ngh¡F

it£lä‹ B12

bg®ÜÁa° måäah

Ïu¤j¢ Át¥gQ¢ ÁijÎ

it£lä‹ C

°f®é

<Wfëš Ïu¤j« fÁjš, gš éGjš

it£lä‹ D

ç¡f£°

vY«òfëš fhšÁa« FiwghL

it£lä‹ E

ky£L¤ j‹ik

Ïd¥bgU¡f¢ braš FiwghL

it£lä‹ K

Ïu¤j« ciwahik

mÂf Ïu¤j ÏH¥ò

»UäfŸ fhuzkhf¤ njh‹W« nehŒfŸ

DNA mšyJ RNAit kuò¥ bghUshf¡
bfh©LŸsJ. ÏJtiu m¿a¥g£l
mid¤J
itu°fS«,
nghènah,
bt¿ ehŒ¡fo, fšÄuš Å¡f«, _is
ciw Å¡f«, _is¡ fhŒ¢rš ngh‹w
fLikahd
nehŒfis
cUth¡F«
x£L©âfshf cŸsd.

»Uäfëdhš
nehŒ
guΫ
bfhŸifia, Ïuhg®£ nfh¢, k‰W«
ÿæ° gh°l® btëæ£ld®. xU
E©Qæç mšyJ nehŒ¡»Uä kåj
clY¡FŸ EiHªJ, ntfkhf ts®ªJ j‹
v©â¡ifia¥ bgU¡»¡ bfhŸ»wJ.
Ïit lh¡ì‹fŸ v‹D« e¢R¡fis
c‰g¤Â¢
brŒJ
éUªnjh«Ã¡F
nehæid c©lh¡F»wJ. neh͉w cæç,
nehŒ m¿F¿fis btë¥gL¤J»wJ.

gh¡OçahΫ, gh¡Oça nehŒfS«
gh¡Oçah v‹gJ, E©nzh¡»æ‹
_y« k£Lnk fhz¡Toa xU brš
ònuhnfçnah£LfŸ MF«. Áytif
gh¡Oçah¡fŸ
Ô§f‰witfshf
ÏU¥ÃD«, Áytif x£L©âfshf,
ÏUªJ nehŒ¡F¡ fhuâah»‹wd.
bghJthf¥ gh¡Oçah¡fŸ kåjå‹
thŒ, _¡F, njhšfëš fhz¥gL«
ÁuhŒ¥òfŸ k‰W« clèš fhz¥gL«
ò©fë‹
têahf
clèDŸ
EiH»‹wd. Ïit clèDŸ ntfkhf¥
bgU» mÂf ÅçaKŸs e¢R¤j‹ikia
btëæLtj‹_y« nehia c‰g¤Â¢
brŒ»‹wd.
fhrnehŒ,
bjhGnehŒ,
fhyuh, ilghŒL, f¡Fth‹, ÏUkš,
bl£ld°
(Ïuz#‹å),
Ãns¡,

nehŒ c©lh¡F« E©»UäfŸ
x£L©â  E©»UäfŸ
E©»UäfŸ kåj®fëš mÂfkhd
nehŒ¡F¡ fhuzkhf cŸsd. Ϫj¡
»UäfŸ itu°, gh¡Oçah, óŠirfŸ
k‰W«
ònuh£nlhnrhth
vd¥
gy
tiffëš fhz¥gL»‹wd.
kåjçš,
itu°fS«
k‰W«
itu°fshš c©lhF« nehŒfS«
itu°fŸ, éUªnjh«Ãæ‹ clèš
cæUŸsitahfΫ, clY¡F btëæš
cæu‰wKiwæY« brašgL«. itu°fŸ
òuj¤jhš NH¥g£l ciwia cila
19

myF-2

it£lä‹ Fiwgh£lhš
ju¥g£LŸsJ.

ãnkhåah,
ÁÃè°,
bfhndçah
ngh‹wit kåjUŸ fhz¥gL« Áytif
gh¡Oça nehŒfshF«.

 nuh£nlhnrhth¡fS«, ònuh£nlh nrht
ò
nehŒfS«
ònuh£nlhnrhth¡fŸ
xUbrš
cæçfshF«. Áytif¥ ònuh£nlhnrh
th¡fŸ kåjçš x£L©âahf ÏUªJ
knyçah, ÓjngÂ, ö¡f éah ngh‹w
nehŒfis cUth¡»‹wd.
kåjçš fhz¥gL« nehŒ cUth¡F«
x£L©âfŸ
kåjçš, j£il¥òG, fšÄušòG,
cUis¥òG,
ahid¡fhš(ignyçah)
ngh‹w x£L©âfŸ _ykhf OåahÁ°,
M°fhçahÁ°, ignyçahÁ° ngh‹w   
nehŒfŸ c©lh»wJ.

gl«. 2.6  ngÁšiy
óŠirfS«, óŠir nehŒfS«

2.3. kåj®fël« fhz¥gL«
E©QæçfS«, nehŒ¤
jL¥ò KiwfS«

óŠirfŸ, g¢ira« m‰w rhW©â
mšyJ x£L©â tiffshF«. Ïit
Ïwªj, mG»¥nghd fçk cæçfŸ mšyJ
cæUŸs jhtu« mšyJ éy§Ffëš
thG«. Áytif¥ óŠirfŸ kåjçš
njhèYŸs fnuh£O‹fis¢ Áij¤J,
t£l totkhd gilnehia cUth¡F«.
nkY« bghLF, nr‰W¥ò©fS¡F¡
fhuâah»wJ.
M®.v‹.V

nf¥nrhäa®
o.v‹.V

xUtçläUªJ
k‰bwhUtU¡F,
x£L©â _y« nehŒ¥ gu¥g¥gLnkah
dhš, Ïit guΫ j‹ikÍŸs nehŒfŸ
vd¥gL«. Ï›tif nehŒfis mj‹
fhuâ, guΫ j‹ik k‰W« f£L¥ghL
M»at‰iw
m¿ªJ
bfhŸtj‹
r›Îngh‹w
nkYiw

jiy

o.v‹.V

thYiw
M®.v‹.V

nf¥
nrhäa®

cæçaš

»is¡nfh
òuj«

òifæiy
bkhir¡ itu°

thš ÏiH

»is¡nfh nf¥Á£
òuj«

Ï‹òSa‹rh ng¡£oçnahng{
itu°
gl«. 2.7  itu°fë‹ tiffŸ

mondh itu°

20

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
_y«, e« eh£oš fhz¥gL« Ï›tif
nehŒfëèUªJ
ghJfh¤J¡bfhŸs
ÏaY«.

nkY« fê¥giw¢ rhjd§fŸ _
ykhfΫ guλwJ.

2.3.1. itu° nehŒfŸ

 ehŒ¡f£L¥ghL«,
n
nehŒ
tuhkš
jL¤jY«
ešy r¤JŸs czÎ, nehahëÍldhd
bjhl®Ãid¤ j鮤jš, rçahd k‰W«
öŒikahd Mil cL¤Jjš ngh‹wit
_y« nehia¤ j鮡f ÏaYnk jéu,
ntWéjkhd
Áw¥ò
eilKiwfŸ
VJäšiy.

rhjhuz¢ rë: ü‰W¡F« nk‰g£l
itu°fŸ ϪnehŒ¡F¡ fhuâfshf
cŸsd. bgçat®fisél¡ FHªijfns
mÂfkhf¥ ghÂ¥gil»‹wd®.
nehæ‹ m¿F¿fŸ
1. Rthr¥ghijÍ«, mj‹ nk‰òw§
fëYŸs
ehÁ
väÔèa¤
ÂR¡fë‹ Å¡f«.

2.3.2. Ï‹òqa‹rh

2. rë xGFjš.
3. jiytè, fhŒ¢rš.
rhjhuz¢ rëædhš clè‹ nehŒ
v®¥ò¤j‹ik FiwªJ ãnkhåah,
_¢R¡FHš nehŒfŸ ngh‹w, Jiz
nehŒfŸ V‰gL«.
nehŒ guÎjš
1. nehahëæ‹ ehÁ, thŒtêahf¤
bj¿¡F« ÂtiyfŸ, neh͉wt®
gl«. 2.9  v¢1 v‹1 itu°
cy»‹
všyh¥
gFÂfëY«,
F¿¥ghf 1970Ïš cyif M£o¥gil¤j  
bfhLikahd xU nehŒ.
nehŒ¡ fhuâ
A (H1 N1) vd¥gL« itu° Ϫnehia¥
gu¥ò»wJ. ÏJ cU©il toéY«
vëš guΫ bfhLikahd tifia¢
rh®ªjJ.
gl«. 2.8  kåj iundh itu°

ÂObud¤
njh‹W«
KJF¥òw¤ÂY«,
if,
fLikahd tè.

ngRjš,  Áç¤jš, rë ÁªJjš ngh‹w
braèdhš ÃwU¡F guλwJ.

fhŒ¢rš,
fhšfëš

nehŒ¥ guÎjš: neh͉wtç‹ ehÁ,
thæèUªJ
bj¿¡F«
ÂtiyfŸ
_ykhf mL¤jtç‹ Rthr¡FHš têahf

2. neh͉wtç‹
cilik¥
bghUŸfshd if¡F£il, gL¡if
éç¥ò,
MilfŸ,
gh¤Âu§fŸ,  
21

myF-2

nehæ‹ m¿F¿fŸ

nehŒ guλwJ. nkY«, neh͉wtç‹
cilik¥ bghUŸfŸ _ykhfΫ guΫ.

bj¿¡F«
Ú®¤ÂtiyfŸ
_yK«
guλwJ. Ϫڮ¤Âtiy, neh͉wt®
czÎ c©Q«nghJ, rë têahfΫ,
ngRjš, Áç¤jš _y« btëna‰w¥g£L,
Ú©l neu« fh‰¿š fyªJ cæUl‹
ÏUªJ nehŒgu¥ò«.

nehŒ¡ f£L¥ghL
1. nehahš
gh¡f¥g£lt®fSl‹
bjhl®ò Ïšyhkš ÏU¤jš.
2. T£l¤ij¤ j鮤jš.

fhrnehŒ, gh¡Oçahé‹ brš Rtçš
fhz¥gL« xUéj tGtG¥ghd x£L«
j‹ikahš fh‰¿nyna mÂf neu«
ÏUªJ, Ïjid¢ RthÁ¡F« kåjç‹
Eiupuš têahf¥ guλwJ.

2.3.2. gh¡Oçah nehŒfŸ
gh¡Oçah¡fŸ
ònuhnfçah£o¡
cæçfŸ MF«. Áytif gh¡Oçah¡fŸ
kåj®fëš x£L©âahf ÏUªJ
fhyuh,
ilghŒL,
ÓjngÂ
ngh‹w
nehŒfS¡F¡ fhuâah»‹wd.

braš 2.2
gh¡Oçah ts®¥ò Kiw

fhr nehŒ: fhrnehŒ v‹gJ fh‰¿š
guΫ
nehŒ
tifia¢
rh®ªjJ.
EiupuiyÍ« clè‹ Ãw cW¥òfshd
vY«òfŸ, _£LfŸ, ãzÚ®¢ Ru¥ÃfŸ,
brçkhd cW¥òfŸ, fšÄuš k‰W«
ÁWÚuf¤ij¥ gh¡»wJ.

Áy »uh« khär J©Lfis
e‹F bgho¢ brŒJ ϤJl‹ 15
ãäl« Úçš bfh¡f it¡f¥g£l
nfu£, cUis¡ »H§FfŸ nr®¤J,
e‹F fy¡» Úiu tof£oaË
cŸs fyitia (Ãuh¤)   R¤jkhd
xU MŒÎ¡FHhæš vL¤J¡bfhŸs
nt©L«. Rkh® 25oC bt¥gãiyæš
R¤jkhd gŠÁdhš _o¢ Áy kâ
neu§fŸ it¡f nt©L«. gh¡Oçah
tsUtj‰F V‰w Ï¡fyitæš,
gh¡Oçah tsUtij¡ fhzyh«.

nehŒ¡ fhuâ: ik¡nfhgh¡Oça«
oôg®FnshÁ° (TB), v‹D« F¢Á
tot¥ gh¡£Oçah¡fshš cUth»wJ.

cæçaš

m¿F¿fŸ
1. gh¡Oçahédhš
gh¡f¥g£l
gFÂæš ÁW f£ofSl‹ Toa
ò©
cUthtjhš,
ϪnehŒ¡F
oôg®FnshÁ° (fhr nehŒ) vd¥
bgaçl¥g£lJ.
2. bjhl®¢Áahd ÏUkš.
3. clš vil Fiwjš.
nehŒ guÎjš: fhrnehŒ fh‰¿‹ _y«
guλwJ. neh͉wtç‹ thæèUªJ

nehŒ¡ f£L¥ghL
1. ešy Mnuh¡»akhd ãiyiaÍ«
mR¤jkhd Nœãiyia¤ j鮤jY«,
mÂf k¡fŸ TL« Ïl¤ij¤ j鮤jY«,
fh‰nwh£lkhd miwæš ÏU¤jY«,
nehŒ guÎjiy¤ j鮡F«.
2. ešy Nça xë, öŒikahd fh‰W«
Ï¡»UäfŸ beU§félhkš jL¡F«
tê KiwfŸ MF«.
3. nehahëia¤ jåik¥gL¤Jjš,
nehahë¥ ga‹gL¤J« bghUŸfis¡
»UäehÁå bfh©L öŒik¥gL¤Jjš.
4. nehahëæ‹ rë ngh‹wt‰iw¢
nrfç¤J vç¤jš _yK«.

gl«. 2.10  oôg®FnshÁ° gh¡Oçah

22

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
5. fhrnehŒ¤ jL¥ò CÁahd BCG
jL¥óÁia¡,
FHªij
ÃwªjÎl‹
nghLtj‹ _yK«,

nehŒ guÎjš

6. nehahë ÏUK« nghJ«, J«K«
nghJ«
if¡F£ilahš
_¡ifÍ«,
thiaͫ
_o¡bfhŸSjš,
ngh‹w
brašfshš Ϫj nehŒ¤ jh¡Fjèš
ÏUªJ jL¤J¡ bfhŸsyh«.

2. ilghŒL nehahš gh¡f¥g£lt®
xU “jh§»ahf” brašg£L Ït®fŸ         
_ykhfΫ,  

1. ilghŒL nehahdJ khrilªj Ú®
k‰W« czé‹ _ykhfΫ,

3. < bkhŒ¤j czÎ¥ bghUŸfŸ
_ykhfΫ ϪnehŒ guλwJ.
nehŒ¤jL¥ò« f£L¥ghL«

ika eu«ò k©ly«
gÁæ‹ik, nrh®Î

neh͉wtiu¤ jåik¥gL¤Jjš
<¡fëèUªJ ghJfh¥ò
Rfhjhukhd czÎ gH¡f«.

Eiupuš
beŠR tè, bjhl® ÏUkš

fêtiw¥ ga‹gh£il Rfhjhukhd
Kiwæš guhkç¤jš _ykhΫ, ϪnehŒ
guthkš jL¡F« têfŸ.

ÏUkè‹nghJ
Ïu¤j¤ JëfŸ
btë¥gLjš

ilghŒL¡F vÂuhf¤ j‰nghJ Áy
jL¥óÁfŸ ga‹gh£oš cŸsd. xUKiw
il¥ghŒL nehŒ V‰go‹, ãiyahd nehŒ
v®¥ò¤ j‹ikahš il¥ghŒL nehŒ¡F
vÂuhd ghJfh¥ò clèš V‰gL»wJ.

njhš
Ïuéš éa®¤jš,
btë® ãw«

2.3.3. ònuh£nlhnrhth
nehŒfŸ

_y«

guΫ

gl«. 2.11  fhrnehæ‹ (TB) m¿F¿fŸ

2.3.2.2. ilghŒL

2.3.3.1. knyçah

nehŒ¡fhuâ: F¢Á tot v©z‰w
fir ÏiHfSl‹ Toa, rhšnkhdšyh
il~¥Ã v‹D« gh¡£Oçah _y«
ϪnehŒ njh‹W»wJ.

nehŒ¡fhd fhuâ
`Ãsh°nkhoa«' v‹D« E©Qæç
_y« knyçah guλwJ.
ϪÂahéš
Ãsh°nkhoa¤Â‹
Ñœ¡fhQ« tiffŸ fhz¥gL»‹wd,
mit : 1. Ãsh°nkhoa« itth¡°
2.
Ãsh°nkhoa«
knyçna
3.
Ãsh°nkhoa«
ghšìghu«
k‰W«
4. Ãsh°nkhoa« xntš MF«. Ït‰¿š
Ãsh°nkhoa«
ghšÁghu«
Ïw¥ig
V‰gL¤J« fLikahd tif MF«.

m¿F¿fŸ
1. bjhl®¢Áahd fhŒ¢rš.
2. Fl‰ gFÂæš Å¡fK« ò©fS«
njh‹Wjš.
3. k©Ùuš Å¡f«, F¿¥Ãl¤j¡f
Át¥ò¥ òŸëfŸ mo t承š njh‹Wjš.
23

myF-2

xUbrš
cæçfshd
ònuh£nlh
nrhth¡fëš Áy x£L©â nehŒ
»Uäfshf cŸsd. Ïit kåj®fS¡F
nehŒfis c©lh¡F»‹wd.

gutš: knyçah bg© mdhÃè°
bfhR têahf¥ guλwJ.

nehŒ¤jL¥ò« f£L¥ghL«
1. bfhR¡ foia¤ jL¡f Rfhjhu
KiwfŸ,
2. bfhR ts®¢Áia¤ jL¡f, Ú®
nj§»æU¡F« Ïl¤ij _LjY«,
rh¡filæš Ú® nj§fhkš gh®¤J¡
bfhŸSjY« K¡»akhdjhF«.
3. bfhR tiyfis¥ ga‹gL¤Jjš,
bfhR éu£o _y« bfhR¡ foia¤
j鮤J knyçah nehŒ tuhkš
jL¡fyh«.

nehŒ m¿F¿fŸ
1. fL« fhŒ¢rY« Ëò clš F뮪J
eL¡fK«, éa®¤jY« knyçahé‰fhd
K¡»a m¿F¿fshF«, é£Lé£L
¡fhŒ¢rš bjhlU«.
2. mo¡fo knyçahthš jh¡f¥g£lhš,
k©Ùuš gGjiljY« fšÄuš ÂR
mêjY« V‰gL»wJ.
°nghnuhnrhæ£LfŸ
cUthjš

CÁ°£

bfhR kåjDŸ
knyçah »Uäia
c£brY¤Jjš

°nghnuhnrhth
cUth¡f¢ RH‰Á

fŸ
hæ£L

nr

Ûnuh

bfhRéDŸ
RH‰Á

Cifd£

ik¡nuh
nfä£nlh ir£

kåjå‹
fšÄuèš
RH‰Á

fšÄuš brš

bfhRéDŸ
nfä£LfŸ
c£bršYjš

Ïu¤j¢
Át¥gQ¡F
btëna

irrh©L
K娻j
onuhngh
nrhæ£L

RBC

Ïu¤j¢
Át¥gQ¡FŸ
kåjå‹
Ïu¤j¤Âš
RH‰Á

ik¡nuh nfä£nlh
ir£ nk¡nuh nfä£nlh
ir£L¡FŸ EiHjš

nk¡nuh
nfä£nlh ir£

irrh©L

nfä£nlh
ir£LfŸ

gl«. 2.12  knyçah x£L©âæ‹ thœ¡if¢ RH‰Á

nfä£nlh
ir£LfŸ

cæçaš

knyçah x£L©âæ‹ thœ¡if¢ RH‰Á
Ãsh°nkhoa«:- Ãsh°nkhoa¤Â‹ ghš Ïd¥bgU¡f« mdhÃy° bg©
bfhRéY«, ghèyh Ïd¥bgU¡f« kåjåY« eilbgW»wJ. neh͉w kåjiu
mdhÃè° bg© bfhR fo¡F«bghGJ Ãsh°nkhoa« bfhRé‹ clY¡FŸ br‹W
ghèd¥bgU¡f¤Âdhš bgU» °nghnuhRthŒLfshf cUth»¡ bfhRé‹ cäœÚ®
Ru¥Ãæš nrfukh»wJ. Ï¥bg© bfhR neha‰w kåjid¡ fo¡F«nghJ Ϫj
°nghnuhRthŒLfŸ kåj clèš EiHªJ fšÄuš bršfëš bgU»¥ Ëd® Ïu¤j¢
Át¥gQit¤ jh¡» bto¡f¢ brŒ»wJ. Ïj‹ fhuzkhf “Ënkhnrhæ‹” v‹D«
e¢R¥bghUŸ btë¥g£L¡ FëiuÍ«, fL« fhŒ¢riyÍ« V‰gL¤J»wJ. Ï¡fhŒ¢rš
3 Kjš  4 ehŸ Úo¡fyh«.

24

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
nehŒ¡»UäfŸ, <¡fŸ têahf
czÎ k‰W« Úçš gué, ϪnehŒ
cUth»wJ.
nehŒ¤jL¥ò«, f£L¥ghL«
1. »UäfŸ m‰w R¤jkhd Úiu¥
gUFt‹ _yK«, < bkhŒ¡fhj,
_o it¤j czÎ¥ bghUŸfis
c©g‹
_yK«,
j‹
öŒik¢
brašfshd fêtiw¤ Mnuh¡»a¤ij
fil¥Ão¥g‹ _y« ϪnehŒ tuhkš
jL¡fyh«.

r® nuhdhšL uh°
r® nuhdhšL uh°
(1857 - 1932) mšnkhuhéš
Ãwªj
Ãç£OZ-ϪÂa
kU¤Jt®. Ït® j‹Dila
gŸë¥
go¥igÍ«,
kU¤Jt¥
go¥igÍ«
ϧ»yhªÂš
gæ‹wh®.
Ëò, fšf¤jhéš khãy¥ bghJ
kU¤Jtkidæš gâòçªjh®. 1882 1899M« M©Lfëš uh° knyçahit¥
g‰¿ MuhŒªjh®. Ëò, bg§fSçš
gâòçÍ«nghJ, bfhRé‹ thœ¡if¢
RH‰Áæš
Ú®,
Ïd¥bgU¡f¤Âš
K¡»a¥ g§fë¥gijÍ« knyçahit¥
gu¥ò« bjhl®òfisÍ« MuhŒªjh®.
Ëò, brfªjuhgh¤Âš gâòçÍ«nghJ,
knyça
x£L©âfŸ
bg©
mdhÃè°
bfhRéš
ÏU¥gij¡
f©l¿ªjh®. knyçah nehŒ, v›thW
bfhR¡ foædhš knyçah nehÍŸs
xUtçläUªJ ÃwU¡F¥ guλwJ
v‹gij btë¥gL¤Âdh®. Ï«khbgU«
gâ¡fhf 1902Ïš r® nuhdhšL
uh[&¡F nehgš gçR tH§f¥g£lJ.

iffGÎtš MW ãiyfŸ

cŸs§iffis¡ fGÎjš

òw§iffis¡ fGÎjš

éušfS¡»ilna fGÎjš éuš Eåfis¡ fGÎjš

2.3.3.2. mÛá Ójng (mÛÃahÁ°)
nehŒ¡ fhuâ
v©lägh ï°nlhiyofh vD«
ònuh£nlhnrhth E©Qæç, bgU§
Flèš
gué
mÛá
ÓjngÂia
V‰gL¤J»wJ.
nehŒ m¿F¿fŸ
1. fhŒ¢rš
2. ky¢Á¡fš, mo t承š tè k‰W«
cghijfŸ.
3. rë ngh‹w nfhiHÍl‹ Toa
Ïu¤j¤ JëfSl‹ fhz¥gL« ky«.
nehŒ guÎjš
1. mäá Ójng ڮ k‰W« czé‹
_y« guΫ nehahF«. neh͉w
kåjå‹
ky¤ÂèU¡F«

bgUéuš k‰W«
kâ¡f£Lfis¡ fGÎjš

ef§fis¡ fGÎjš

gl«. 2.14  gl®jhkiu

25

myF-2

gl«. 2.13  Rfhjhu öa gH¡f§fŸ

2.3.4. óŠirfŸ _y« guΫ   

nehŒ¡ f£L¥ghL: neh͉wtçläUªJ,
jFªj
ghJfh¥ò¥
bgw
mt®
ga‹gL¤J« cilik¥ bghUŸfis¥
ga‹gL¤j¡TlhJ.

nehŒfŸ
kåj®fëš Áytif¥
x£L©âfshf thœªJ
V‰gL¤J»‹wd.

óŠirfŸ
nehŒfis

2.4. nehŒ guΫ têfŸ
neh͉w
kåjåläUªJ,
eykhd
kåjD¡F
neuoahfnth,
nehŒ¡fl¤ÂfŸ _ykhfnth »UäfŸ
guÎjiy “nehŒguÎjš” v‹»nwh«.

2.3.4.1. gl®jhkiu
nehŒ¡ fhuâ: óŠirfëš _‹W
bt›ntW ngçd§fŸ cŸsd. mit
vÃbl®nkhig£lh‹, ik¡nuh°nghu«,
£iu¡nfhig£lh‹
M»ait
gl®jhkiu¡F¡ fhuâahf cŸsJ.

nehŒguÎjš Ñœ¡fhQ« têKiwfëš
eilbgW»wJ.
1. neuoahf nehŒguÎjš: neh͉w
kåjåläUªJ, eykhd kåjD¡F
nehŒ¥guÎjiy
neuo
nehŒguÎjš
v‹»nwh«. v.fh. o¥Ôçah (bjh©il
mil¥gh‹)
f¡Fth‹
ÏUkš,  
ãnkhåah, fhyuh, ilghŒL, Ûrš°
(kzšthç m«ik) ò£lhy«ik.

m¿F¿fŸ: gl®jhkiu nehŒ¡F¡
fhuzkhd óŠirfŸ kåj¤ njhè‹
Ïwªj bršfis¤ jh¡»¤ njhš, nuhk«,
ef« ngh‹wt‰¿š mç¥ig V‰gL¤Â
nehŒ¤ bjh‰iw¥ gu¥ò»wJ.
nehŒ guÎjš: nehahš gh¡f¥g£l
tçläUªJ
neuoahf
mt®fŸ
ga‹gL¤J« Ó¥ò, JthiyfŸ têahf¥
guλwJ.

ϪnehŒfŸ, rë, ÏUkš, ngRjš
_ykhf¤ bj¿¡F« Ú®¤ ÂtiyfŸ _y«
k‰wt®fë‹ thŒ, _¡F gFÂfS¡F¡
fh‰¿‹ têahf¥ gué, nehŒ V‰gL»wJ.

cæçaš

fUΉw bg©â‹ bjh¥òŸbfho
têahf, t承š tsU« FHªij¡F
ÏJngh‹w neuo nehŒ¤ jh¡Fjš
V‰gL»wJ.
2. kiwKfkhf nehŒguÎjš:
clY¡F btëna cæUl‹ cŸs,
Áy
nehŒ¡»UäfŸ
nehahëfë‹
cilik¥
bghUŸfshd
cilfŸ,
gL¡if
éç¥òfŸ,
if¡F£il,
fêtiw¢
fUéfŸ,
gh¤Âu§fŸ,
FtisfŸ khR‰w¥ bghUŸfŸ, têahf
nehŒ¥guÎjiy, kiwKf nehŒguÎjš
v‹»nwh«.
3. éy§Ffë‹ _y« nehŒguÎjš:
c©âfŸ, o¡° vd¥gL« Áu§F
c©âfŸ, gwitfŸ, ó¢ÁfŸ k‰W«

gl« 2.15 neuoahf nehŒ fl¤Jjš
26

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
ghÿ£ofŸ _ykhfΫ, knyçah, fhyuh,
nuð (bt¿ehŒ¡fo) ngh‹w nehŒfŸ
guλ‹wd.

Ãsh°kh, ãzÚ®, è«nghir£LfŸ
ngh‹wit M©o#‹fS¡F vÂuhd
brašKiwfis
mj‹
ntÂæaš
j‹ikÍl‹ MuhŒªJ, mj‰F vÂuhd
jFªj òuj¥ bghUshd v®¥bghUis
(Antibody) c‰g¤Â¢ brŒÍ«. Ïit
M©o#‹fis¡ bfh‹nwh mšyJ
e¢R¤ j‹ikia Ú¡»nah, nehŒ¤
jil¡fh¥ig V‰gL¤J»wJ.
nehŒ¤jL¥gh‰wè‹ tiffŸ
Ïa‰ifahd nehŒ¤ jL¥gh‰wš
mšyJ Ïašghd nehŒ¤jL¥gh‰wš.
F¿¥Ã£l tif nehŒ mšyJ nehŒ¡
»UäfS¡F vÂuhd, Ïa‰ifahf¥
bgw¥g£l jL¥òKiwfshF«.
jhtu tif nehŒfŸ éy§Ffis¤
jh¡fhJ.

2.5. jL¥óÁ¤ £l«
nehŒ¤
jL¥gh‰wš
:
nehŒ¤
jL¥gh‰wš v‹gJ kåj clèš
nehŒfS¡F vÂuhf¢ brašgL« äf¢
Á¡fyhd brašKiwahF«.   F¿¥Ã£l
xU tif nehŒ¡ »UäfŸ mšyJ mj‹
bghUŸfS¡F vÂuhf¢ brašgL«
KiwahF«.
clY¡FŸ òFªj nehŒ¡ »Uä,
mJ c‰g¤Â brŒÍ« e¢R k‰W«
nehŒfS¡F¡ fhuzkhd btë¥ òuj«
M»ait M©o#‹ vd¥gL«.
nehŒ¤jil
mik¥ò,
Ïu¤j¥

nehŒ¤jL¥gh‰wè‹ tiffŸ
nehŒ¤jil¡fh¥ò

Ïa‰ifahd mšyJ
Ïašò nehŒ¤ jL¥gh‰wš.
(Ãw¥ÃèUªnj bgw¥gLtJ)

bgw¥g£l nehŒ¤jil¡
fh¥ò (Ãwªj Ë
bgw¥gLtJ)

brašäF bgw¥g£l nehŒ¤
jil¡ fh¥ò (v®njh‹¿¤
ö©Ljš _y« v®¥bghUŸ
cUth¡f¥gLjyhš bgw¥gLtJ.

Ïa‰ifahd
nehŒ¡fhuzkhf¥
bgw¥gLtJ.

bra‰ifahd
nehŒ¤jL¥óÁ _y«
bgw¥gL»wJ.

kªjkhd bgw¥g£l nehŒ¤jil¡
fh¥ò. K‹dnu bgw¥g£l
v®¥bghUŸ têahf¥
bgw¥g£lJ.

 Ïa‰ifahd jhŒghš
_y« FHªij¡F
v®bghUŸ brštjhš
bgw¥gL»wJ.

27

bra‰ifahf¥ Ãw
cæçfëläUªJ
bgw¥g£l v®¥bghUŸ
brY¤Â¥ bgw¥gLtJ.

myF-2



bgw¥g£l nehŒ¤ jL¥gh‰wš
j‹ thœehëš neh͉W, mj‹ _y« mªj nehŒ¡F vÂuhf¥ bgw¥g£l jL¥ò
KiwahF«. Ï›tif¤ jL¥gh‰wèš, brašäF bgw¥g£l jL¥gh‰wš, kªjkhf¥
bgw¥g£l jL¥gh‰wš vd ÏUtiffŸ cŸsd.
brašäF bgw¥g£l nehŒ¤ jL¥gh‰wš
Ï›tif¤ jL¥gh‰wš cæç¡F Kj‹Kiwahf nehŒ¡fhuâahš nehŒ c©lhF«
nghJ V‰gL« jL¥gh‰wš MF«. M©ogho vd¥gL« nehŒ v®¥bghUŸ Ïu¤j¤Âš
Ú©l¡ fhy¤Â‰F ÏUªJ Ï›tif nehŒ¡»UäfS¡F vÂuhf¢ brašgL»wJ.

cæçaš

gl«. 2.16  nghènah jL¥ò kUªJ më¤jš
Ïa‰ifahfnt
Ï›tif¤
jL¥gh‰wš,
mikªjhš,
Ï›tif¤
jL¥gh‰wiy Ïa‰ifahd brašäF
bgw¥g£l jL¥gh‰wš vdΫ,
M©ogho
c‰g¤Â
jL¥óÁ
Kiwænyh   kåjçš ntW Kiwænyh
brašgL¤j¥g£lhš Ïit bra‰ifahd
brašäF bgw¥g£l nehŒ¤ jL¥gh‰wš
vd¥gL«. v.fh. nehŒ¤ jL¥óÁ¤ £l¤Âš
nghènah jL¥óÁ, K¤jL¥óÁæLjš.
kªjkhf¥ bgw¥g£l jL¥gh‰wš
Ï«Kiwæš jahç¡f¥g£l M©ogho
(nehŒ
v®¥ò¥bghUŸ)
clèš
Ïa‰ifahf cUthtj‰F¥ gÂyhf
c£brY¤j¥gL»wJ.

jhæ‹ Ïu¤j¤ÂèUªJ bgw¥g£l
M©ogho, fUΡF¢ brY¤j¥g£L
nehŒ¤ jL¥ò¤ Âw‹ V‰gL¤j¥gL»wJ.
ϛtif,
Ïa‰ifahf
kªjkhf¥
bgw¥g£l nehŒ¤ jL¥gh‰wš vd¥gL«.
M©ogho
bra‰ifahf¥
Ãw
tif éy§FfëèUªJ bgw¥g£L¢
brY¤j¥g£lhš Ï›tif, bra‰ifahd
kªjkhf¥ bgw¥g£l jL¥gh‰wš vd¥gL«.
Ï›tif¤ jL¥gh‰wš ãiyahdjšy.
jL¥óÁ _y« bgw¥gL« jL¥gh‰wš.
nehŒ¤ jL¥óÁ¤Â£l«
nehŒ¤
jL¥óÁ¤Â£l«
v‹gJ,
nehŒfS¡F vÂuhd jL¥óÁfisÍ«
jL¥ò kUªJfisÍ« FHªijfS¡F
më¤J, nehŒfëläUªJ ghJfh¥ò
28

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
më¡F« KiwahF«.
nehŒ¤jL¥óÁfis vªj taš, vªj
nehŒ¡F, v¤jtizfëš më¡f¥gl
nt©L« v‹w m£ltiz ju¥g£LŸsJ.
ϪÂahéš
brašgL¤j¥gL«
nehŒ¤jL¥óÁ¤ £l«

f¡Fth‹ ÏUkš, bl£lhd°  K¤jL¥óÁ
MMR - ò£lhy«ik, Ûrš°, Ubgšyh
DT
o¥¤Ôçah
(bjh©il
mil¥gh‹) bl£lhd° (ÏU jL¥óÁ)
TT - bl£lhd° lh¡[hŒL

BCG - fhrnehŒ¤jL¥óÁ
DPT-bjh©il

mil¥gh‹,

ϪÂahéš brašgL¤j¥gL« nehŒ¤jL¥óÁ¤ £l«
taJ

jL¥óÁ

1.

Ãwªj FHªij¡F

BCG

Kjš jtiz

2.

15 ehŸ

nghènah brh£L kUªJ

Kjš jtiz

3.

6 MtJ thu«

bjh©il
mil¥gh‹,
f¡Fth‹
ÏUkš,
bl£lhd° (K¤jL¥óÁ)

Kjš jtiz

4.

10 MtJ thu«

K¤jL¥óÁ k‰W« nghènah

2 MtJ jtiz

5.

14 MtJ thu«

K¤jL¥óÁ k‰W« nghènah

3 MtJ jtiz

6.

9 - 12 khj«

Ûrš°

Kjš jtiz

7.

18 - 24 khj«

K¤jL¥óÁ k‰W« nghènah

Kjš C¡Fé¥ò¤
jtiz

8.

15 khj« - 2M«
M©L

MMR

Kjš jtiz

9.

2 - 3  M©L

ilghŒL

1 khj
Ïilbtëæš
ÏU jtizfëš

10.

4 - 6 M©L

D.T. k‰W« nghènah

Ïu©lhtJ
C¡Fé¥ò¤
jtiz

11.

10 MtJ  M©L

T.T. k‰W« il¥ghŒL

Kjš jtiz

12.

16 MtJ M©L

T.T. k‰W« il¥ghŒL

Ïu©lhtJ
C¡Fé¥ò¤
jtiz

29

msÎ

myF-2

t. v©

nkY« m¿a
jhŒghš têahf FHªij vªj tifahd nehŒ¤jL¥gh‰wiy¥ bgW»wJ?
jhŒghè‹ Áw¥ò
Ãwªj FHªij¡F¤ jhŒ¥ghY¡F <LÏiza‰w czÎ VJäšiy. nehŒ
v®¥ò¥ bghUŸfŸ k‰W« Ï«ôndh Fnshòè‹fS« jhŒghèš cŸsJ. tsU«
Ïs« FHªij¡F¤ jhŒghš têahf nehŒ v®¥ò¥ bghUŸfŸ C£l¥gL»wJ.
bra‰ifahd ghš czÎ _y« FHªijfS¡F v›éj nehŒ¡F« vÂuhd
jL¥ò KiwfŸ bgwKoahJ.
FHªij¡F¡ FiwªjJ 6 khjkhtJ jhŒghš tH§f¥glnt©L«.
bra‰if¥ ghš czÎ _y« ts®¡f¥gL« FHªijfisél¤ jhŒghš _y«
tsU« FHªijfŸ ä¡Fiwthd nehŒ¡F Msh»‹wd v‹gij kU¤Jt MŒÎfŸ
cWÂ¥gL¤Â cŸsd.
jhŒghš, tsU« Ïs« FHªijfS¡F v°b[çÁah nfhè, rhšbkhbdšyh,
îíšyh, °£bu¥nlh fh¡if, °ilignyh fh¡if ngh‹w ãnkh¡fh¡if ng¡£oçah
éèUªJ«, nghènah itu°, nuh£nlh itu°fëläUªJ« ghJfh¥gë¡fyh«.

2.6. nehŒ¡fhd Á»¢iffS« jL¥ò KiwfS«.
nehŒ¡fhd
Á»¢ir
v‹gJ,
kU¤Jt¤Â‹ _y« nehia¡ f£L¥gL¤j
vL¡f¥gL« elto¡ifahF«. ÏJ,
1. kUªJfŸ _y« Fz¥gL¤j¥gL«
Á»¢ir Kiw.
2. kUªÂšyh¢ Á»¢ir Kiw.
    v‹w Kiwfëš eilbgW«.
1. kUªJfŸ _y« Fz¥gL¤j¥gL«
Á»¢ir Kiw

cæçaš

bghJthf, »UäfŸtêahf nehŒ¤
jh¡f¥gL«nghJ, kU¤Jt¢ Á»¢irfŸ
nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.
Ï«kUªJfŸ
nehæ‹ Åça¤ij¡ Fiw¤njh nehŒ¡
»Uäfis¡ bfh‹nwh brašgL»‹wJ.

gl« 2.17 nahfh¥ gæ‰Á
FzkhF«
kåjD¡F
nahfh,
ÏaškU¤Jt« (ÃÁnahbjuà KiwfŸ)
_y«
më¡f¥gL«
kUªÂšyh¢
Á»¢irKiw mtDila thœéaš
brašghLfis e‹Kiwæš brašgL¤j
cjλwJ.

nehŒfS¡F vÂuhf tH§f¥gL«
nehŒ v®¥ bghUŸfŸ, nehŒ brašgL«
Kiwia¤ jL¤J, clY¡F v›éj¤
Ô§F« ÏiH¡fhkš brašgL«.

kJ¥gH¡f« k‰W« nghij kUªJ¡F
moikahdt®fis kd¢ Á»¢irahd,
fyªjhŒé‹ _y« Ï¥gH¡f¤ÂèUªJ
éLgl¢ brŒayh«.

2. kUªÂšyh¢ Á»¢ir Kiw : eu«ò¢
Á»¢ir¡F¥Ãwnfh,
vY«ò
Kç΢
Á»¢ir¡F¥
Ãwnfh
nehæèUªJ
30

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
nehŒ¤jL¥ò KiwfŸ: nehŒ¤jh¡F«
»UäfëèUªJ ghJfh¤J¡ bfhŸs¡
Toa Kiw nehŒ¤jL¥ò KiwfŸ
vd¥gL«. ϪnehŒ¤jL¥ò KiwfŸ ÏU
tif¥gL«
1. bghJthd nehŒ¡fhdJ: nehŒ¡
»Uä¤
bjh‰WfëèUªJ«,
nehŒ¤
jL¥ò kUªJfŸ têahfΫ nehia¤
j鮡fyh«. öŒikahd thœ¡ifKiw,
T£l¤ij¤
j鮤jš,
öŒikahd
fh‰W,
ghJfh¥ghd
FoÚ®
k‰W«
Áw¥ghd fê¥giw¢ Rfhjhu Kiwfis¥
guhkç¤jš
têahf
nehŒ¥gu¥ò«
»Uäfis¤ j鮤J, nehŒfëläUªJ
ghJfh¥ò¥ bgwyh«.
2. F¿¥Ã£l nehŒ¡fhdJ:   F¿¥Ã£l
Áy nehŒ¡F vÂuhf nehŒ v®¥ò¤
j‹ikia V‰gL¤JtJ«, m¡F¿¥Ã£l
nehŒ»Uäfis
v®¡F«
nehŒ¤
jil¡fh¥ig V‰gL¤JtJ« MF«.
vL¤J¡fh£lhf, nehŒ¤ jL¥óÁ¤ £l«.

I¡»a eh£oš cŸs njÁa ey MŒÎ
ika¤Âš Ïuhg®£ nfnyh k‰W« ghç°
eh£o‹ Y¡ kh©l»åa® M»nah®
AIDS
nehŒ¡fhd
HIV
itui[¥
Ãç¤bjL¤jd®.
v¢.I.é. vd¥gLtJ xU RNA it
kuò¥ bghUshf¡ bfh©l »is¡nfh
òuj¤jhš NH¥g£l xU tif ç£nuh
itu°. HIV itu° M©ogho¡fis
cUth¡F« CD4 k‰W« T cjΫ bršfis
cUth¡F« (è«nghir£LfŸ)   Ïu¤j
btŸis mQ¡fë‹ v©â¡ifia¡
Fiw¤J nehŒ¤ jL¥gh‰wš Fiwit
V‰gL¤J»wJ.
nehŒ
m¿F¿fŸ:
F¿¥Ãl¤j¡f
vil¡FiwÎ, fL«ngÂ, bjhl®¢Áahd
fhŒ¢rš,
nf©oloahÁ°,
bA®g°
N°l® v‹D« itu° jh¡f« k‰W« T.B.
ngh‹w HIV¡fhd rªj®¥gthj nehŒfŸ
cUthjš.

2.7. kU¤Jt¤Âš cæç¤
bjhêšE£g«

HIVI f©l¿Í« MŒÎfŸ
1. viyrh (ELISA Enzyme
Immuno Sorbent Assay)

kU¤Jt¤Jiwæš
cæç¤
bjhêšE£g¤Â‹ ga‹ghL F¿¤J Kjš
bjhF¥Ãš éçthf¡ f‰Wzu¥g£lJ.

Linked

2. bt°£l®‹ Ãsh£ -  cWÂ¥gL¤J«
MŒÎ.

cæç¤ bjhêšE£g¤Â‹ thæyhf
Ï‹Rè‹ bra‰ifKiwæš c‰g¤Â
brŒa¥g£L, ÚçêÎ nehahëfS¡F
Ï‹Rè‹
c‰g¤Â¡
Fiwgh£o‰F
kh‰whf
kU¤Jt¤Jiwæš
ga‹gL¤j¥gL»‹wJ.

jL¥òKiwfŸ
1.   ghJfh¡f¥g£l ghYwÎ el¤ijfŸ.
2.  ghJfh¥ghd ghYwÎ KiwfŸ.

2.8. v¢.I.é.Í« mj‹ jL¥ò
KiwfS«

4. kU¤Jtkidfëš
xU
Kiw
k£Lnk ga‹gL¤j¥gL« CÁfŸ.

bgw¥g£l   nehŒ¤ jL¥gh‰wš FiwÎ
(AIDS Acquired Immuno Deficiency
Syndrome) v‹D« nehŒ, ghèd¤ bjhl®ò
mšyJ Ïu¤j¥bghUŸfŸ têahf¥ guΫ
xU tif bfhoa   nehahF«. mbkç¡f

5. Ko¤ ÂU¤j§fëš f¤Â / ÃnsL
ngh‹wt‰iw xUtU¡F xUKiw
k£Lnk ga‹gL¤JtJ.
6. xnu
CÁæid¥
ga‹gL¤Â¥
g¢ir¡F¤Jjiy¤ j鮤jš.

31

myF-2

3. HIV MŒÎ brŒa¥g£l Ïu¤j«
brY¤Jjš

kÂ¥ÕL
gFÂ - m
1. cça ey¡TW vJbtd¤ nj®ªbjL¤J vGJf.
ÂU X bjh‰W nehæèUªJ Fzkil»wh®.
ÂU Y ehŸnjhW« Ï‹Rè‹ CÁ¥ ngh£L¡bfhŸ»wh®.
ÂU Z äfΫ kd mG¤j¤Âš cŸsh®.
ÂU K ehŸnjhW« j‹ flikæid¢ brŒ»wh® k»œ¢Áahf cŸsh®.
2. rKf¤Âš RKfk‰w T‰¿id¤ nj®ªbjL¤J vGJf.
xUt®,   Ãwªj ehŸ éHhéš k»œ¢ÁÍl‹ g§nf‰»wh®.
   vëa brašfëY« fLikahf elªJ bfhŸ»wh®.
   NœãiyfS¡F x¥g brašgL»wh®.
   j‹ clš eyk‰w jhia kU¤Jtkidæš br‹W ftå¤J¡ bfhŸ»wh®.
3. ÑGŸst‰WŸ vJ gh¡Oçahthš  c©lhF« nehŒ?
_is¡fhŒ¢rš, bt¿ehŒ¡fo, Ïuz#‹å, bgça«ik
4. ÑGŸst‰WŸ fh‰¿‹ _y« guΫ nehæid¡ f©LÃo¡f.
fhrnehŒ, _is¡ fhŒ¢rš, ilghŒL, fhyuh.
5. äf¡ fLikahd knyçah¡ fhŒ¢riy cUth¡F« »Uä. (Ãsh°nkhoa« Xntny, Ãsh°nkhoa«
knyçna, Ãsh°nkhoa« ghšÁghu«, Ãsh°nkhoa« itth¡°).
6. ekJ
czΡFlš
gFÂæš
nehŒ
c©lh¡F«
E©Qæç.
________________
(Ãsh°nkhoa« itth¡°, v©lägh ï°liy£ofh, oç¥nghndhnrhkh nf«Ãna‹Á, Oåah
nrhèa«).
7. kiwKfkhf nehŒ guΫ Kiw, (rë¢ ÁªJjš, thŒ têahf¤ bjç¤jš, jhŒ nrŒ Ïiz¥ò¤ ÂR,
nehahë ga‹gL¤J« cilikfŸ)
8. Ãw cæçfëläUªJ Ãç¤bjL¡f¥g£l v®¥ bghUŸfŸ, kåjU¡F nehŒ¤ jL¥óÁahf¥
nghl¥gL»wJ. ÏJ v›tif¤ jL¥óÁ Kiw.
bra‰ifahd brašäF nehŒ¤ jL¥ò Kiw.
    bra‰ifahf kªjkhf nehŒ¤ jL¥ò Kiw.
    Ïa‰ifahd brašäF nehŒ¤ jL¥ò Kiw.

cæçaš

    Ïa‰ifahd kªjkhd nehŒ¤ jL¥ò Kiw.
9. Ãwªj FHªij¡F Kjèš bfhL¡f¥gL« nehŒ¤ jL¥óÁ.
  (thŒtê nghènah, DPT, DPT k‰W« nghènah, BCG)
10. ÑGŸst‰WŸ v® njh‹¿ (M©o#‹) ÏšyhjJ vJ?
(nehŒ¡»Uä, nehŒ¡»Uäæ‹ e¢R, òJ tifahd òuj«, jhŒghš)

32

nehŒ¤jil¡fh¥ò k©ly«
gFÂ - M
11. xU Áwªj ey thœ¡ifia thH, x›bthU kåjD« ešy clš, kd« r_f ey¤Jl‹ ÏU¤jš
nt©L«.
  m) Ïš VnjD« x‹W FiwÎg£lhY« mt® ________________ vd¥gLt®.
12. j䜢bršt‹, ãw¡FU£L¤ j‹ikia mt® jªijæl« ÏUªJ gu«giu têæš bg‰WŸsh®.
Ïj‰fhd fhuâfŸ ________________ MF«.
13. kuhRk° k‰W« Fthînah®f® nehŒfŸ òuj¡ Fiwgh£lhš V‰gL»‹wd. Ïj‹ m¿F¿fshf
Kiwna  gU¤j  tæW,  Kf¤Âš  Å¡f«  MF«.   Ï¡T‰W¢ rçah.  jtwhf  ÏUªjhš,  ÂU¤Â
vGJf.
14. bfhL¡f¥g£LŸs cl‰FiwghLfëŸ jåahd x‹iw jFªj  fhuz§fSl‹                               f©l¿ªJ
vGJf. (ãw¡FUL,  ËnkhÃÄah,  khiy¡f©,  mšÃår«,  f®  mçthŸ Ïu¤j¢nrhif  nehŒ)
15. u«ahΡF <Wfëš Ïu¤j« fÁjš, gš MLjš Kjèa nehŒfŸ cŸsd. MŒªj¿ªjš Ïit
it£lä‹ FiwghL v‹W f©l¿a¥g£lJ.
    u«ahé‰F czéš vªj it£lä‹ FiwghL cŸsJ v‹gjidÍ«, Ï¡Fiwgh£L nehŒ¡fhd   
bgaiuͫ vGJf.
  (m) it£lä‹fŸ   (M) FiwghLfŸ k‰W«   (Ï) nehŒ m¿F¿fis¥ bghU¤Jf.

m

M

Ï

Fiwgh£L nehŒfŸ

nehŒ m¿F¿fŸ

ã¡nlhnyhÃah

khiy¡f©

it£lä‹ - B1

°f®é

eu«ò¡ FiwghL

it£lä‹ - C

ç¡f£°

g‰fëš Ïu¤j¡ fÁÎ

it£lä‹ - D

Ïu¤j¡fÁÎ

vY«òfëš fhšÁa« FiwÎ

it£lä‹ - K

bgç bgç

Ïu¤j« Fiwjš

it£lä‹fŸ
v.fh. it£lä‹ - A

myF-2

16. féjhΡF¢ rhjhuz rë, féjhél« Ú v‹bd‹d nfŸéfŸ nf£L, ϪnehŒ cŸsij
cWÂbrŒthŒ?
     m) ________________
     M) ________________

33

gFÂ - Ï
17.  fyh FHªij bg‰WŸsh®.
 (m) Ãwªj FHªij¡F Kjš MW khj§fS¡FŸ tH§f nt©oa nehŒ¤jL¥óÁ m£ltizia
vGJf.
     (M) ϤjL¥óÁfŸ _y« vªbjªj nehŒfis jL¤Âl ÏaY«.

18. c§fŸ gFÂæš knyçah gué cŸsJ.
(m) Ïjid¡ f£L¥gL¤j c‹ gFÂæ‹ cça mYty®fS¡F jFªj Mnyhrid tH§Ff.
    (M) knyçahé‹ rçahd nehŒ m¿F¿æid nj®ªbjL¤J vGJf.
    (Fë®, eL¡f« k‰W« fL§fhŒ¢rš, ngÂ).
19. m¡nlhg® 15, if fGéL« ehshf bfh©lhl¥gL»wJ.
m) c‹ e©gD¡F if fGÎjè‹ e‹ikfis TWf.
     M) xU ehëš vªbjªj neu§fëš if fGÎjš brŒthŒ.

nkY« m¿a
üšfŸ

1. Biology - Raven, Johnson WCB Mc Graw - Hill

cæçaš

2. Biology - A Modern Introduction, B.S. Beckett, Second Edition
					
Oxform University Press.

34

cæçaš

myF

kåj clš cW¥ò
k©ly§fë‹ mik¥ò«
brašghLfS«

3

3. kåj clè‹ mik¥ò« brašghLfS« cW¥ò¤ bjhF¥òfŸ
eu«ò¤ bjhF¥ò
Ïu©L
mšyJ
mj‰F«
nk‰g£nlh®
x‹whf¡
TL«nghJ,
x›bthUtU«
jå¤jå
eh£l«,
Âw‹fŸ
bghUªÂatuhfΫ,
mtut® têæš j§fŸ gâfis¢
brayh‰WgtuhfΫ
ÏU¡»wh®fŸ.
mt®fë‹
brašgh£il  
xU§»iz¡fΫ,
xG§F¥gL¤jΫ
x¤ÏirΤj‹ikia
c©lh¡fΫ
ahnuh xUt® mtÁakh»wh®.
mij¥nghynt
cW¥òfë‹
brašfŸ k‰W« cW¥ò¤ bjhF¥òfë‹
gâfŸ j¤j« têæš brŒayhfhJ.
mt‰¿‹ gâfŸ xU§»iz¡f¥g£L¤
j‹ãiyfh¤jš
brašgh£il¥
ngQtjhf mika nt©L«.

cæçaš

M¡rh‹

bl©£iu£L

c£fU

M¡rh‹
xUKid ÏUKid gyKid
gl«. 3.1  ãôuh‹fë‹ mik¥ò«,
tiffS«

3.1. eu«ò k©ly«
xU éy§»‹
mikªJŸsit:

äf éiuthd xU§»iz¥Ã‰fhf,
eu«ò k©ly« mL¤jL¤j Kidfis
Ïiz¡F« tiy¥Ã‹dš mik¥òl‹
mikªJŸsJ.

eu«ò

k©ly¤Âš

1. ntWg£l ö©lšfis¡ f©l¿jš,
bgWjš, fl¤jš Kjèa brašfis¢
brŒÍ« Áw¥òtif bršfns ãôuh‹fŸ
mšyJ eu«ò¢ bršfŸ MF«.

ehsäšyh¢ Ru¥Ã k©ly«,
Ah®nkh‹fŸ
_ykhf
ntÂ
xU§»iz¥ò Kiwia më¡»wJ.
eu«ò

ir£nlh
Ãshr«
ãôçby«kh

ãÁš JfŸfŸ
c£fU
brš cly«
nu‹éa® fQ
ËKid¡ Fäœ

ãôuh‹

ekJ clèš eu«ò k©lyK« k‰W«
ehsäšyh¢ Ru¥Ã k©lyK«, ekJ clš
cW¥òfë‹ mid¤J¢ brašfisÍ«
xU§»iz¡F« gâia¢ brŒ»wJ.
vdnt,
mid¤J¢
brašfS«
x¤Âirthf eilbgw ÏaY»wJ.

bjhFÂæš

bl©oiu£LfŸ

M¡rh‹
ikaè‹ ciw

xU§»iz¤jš v‹gJ Ïu©L
mšyJ mj‰Fnk‰g£l   cW¥òfŸ
Ïiléid
òçjš
k‰W«
x‹W
k‰bwh‹W¡F Jizahf¢ brayh‰Wjš
v‹gjhF«.

Ϫj¤

ehsäšyh¢
Ru¥Ã
k©ly§fë‹
mik¥ò k‰W« brayh‰W«éj« g‰¿¤
bjçªJ bfhŸnthkhf.

2. eu«ò ÏiH v‹gJ, eu«ò bršfë‹
Ú£Á¡ f‰iwfis¡ bfh©l ÏiH
mik¥ghF«.

k‰W«

36

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò« brašghLfS«
ãôçby«khé‹ÛJ ikaè‹ ciw
bjhl®¢Áahf Ïšiy. M¡[hå‹ÛJ
ikaè‹ ciwahš c©lh¡f¥gL«
ÏilbtëfŸ, ‘nu‹Åç‹ fQ¡fŸ’
vd¥gL«.

3.1.1. eu«ò¢ bršfŸ
eu«ò¢ bršfŸ mšyJ   ãôuh‹fns,
eu«ò k©ly¤Â‹ mik¥ò k‰W« braš
myFfŸ MF«. _is¡ nfho¡fz¡fhd
eu«ò¢ bršfshš MdJ.

°th‹ bršfŸ vd¥gL« Áy bršfŸ
ikaè‹ ciwÛJ fhz¥gL»‹wd.

E© mik¥ghd eu«ò¢ brš, _‹W
gFÂfis¡ bfh©lJ. mit, brš
cly«, bl©oiu£LfŸ k‰W« M¡[h‹
MF«.

eu«ò bršè‹ tiffŸ
m) ikaèDiw mšyJ bkLšny£l£
mšyJ
bt©ik
ãôuh‹fŸ,
bt©ikahd bfhG¥ò ikaèdhš
M¡rh‹ _l¥g£L ÏU¡Fnkahdhš,
mJ ikaè‹ ciw mšyJ bkLšny£l£
mšyJ bt©ik ãôuh‹fŸ vd¥gL«.
ÏJ _isæ‹ bt©ik¥ gFÂia
cUth¡F»wJ.

brš cly«
brš cly«, xG§f‰w tot« mšyJ
rk¥g¡f¢ ÓuikÎ m‰w mik¥ò MF«.
ÏJ ir£lh‹ vdΫ miH¡f¥ bgW«.
Ïašghd brš E©QW¥òfŸ k‰W«
ãÁš JfŸfŸ ngh‹w JfŸ rh®ªj
cly§fisÍ« bg‰WŸs ir£nlhÃshr«
bfh©l mik¥ghF«.

M) ikaè‹ ciw m‰w mšyJ
bkLšny£l£ m‰wit mšyJ rh«gš
ãôuh‹fŸ.

bl©oiu£LfŸ
brš
cly¤ÂèUªJ
Ú£o¡
bfh©oU¡F«,
mL¤jL¤J¡
»is¤jY¡FŸshd F£il ÏiHfns
bl©oiu£LfŸ mšyJ bl©ouh‹
MF«. bl©oiu£LfŸ brš cliy
neh¡» ä‹ö©lšfis¡ fl¤J»‹wJ.

Ïit
ikaè‹
ciwædhš
_l¥gléšiy. vdnt, ÏJ    rh«gš
ãwkhf cŸsJ. ãôçby«kh k‰W«  °th‹
bršfshš M¡[h‹ ngh®¤j¥g£LŸsJ.
Ï›tif ãôuh‹fŸ bgU_isæ‹
rh«gš ãw¥gFÂæš fhz¥gL»wJ.

M¡[h‹

Ï) xU Kid ãôuh‹fŸ

brš
cly¤ÂèUªJ
cUthF«
ÏiHfëš x‹W äf Ú©L fhz¥gL«.
Koéš ÏJ »is¤J¡ fhz¥gL«.
Ïij M¡[h‹ vd miH¡f¥gL«.
»is¤j, Ë Kid¡ Fäœ ngh‹w
mik¥Ãš Ko»‹wd. Ïit eu«ò¢ brš
Ïilbtë¡ FäœfŸ vd miH¡f¥gL«.
Ïit eu«ò¡ fl¤J¥ bghUŸ v‹w
ntÂ¥bghUshš
ãu¥g¥g£LŸsd.
M¡[h‹fŸ
M¡n[hÃshr«
v‹w
bghUis¥ bg‰WŸsd. nkY«, mit
ãôçby«kh
v‹w
ngh®itædhš
ngh®¤j¥g£LŸsd. M¡[hå‹ »is¤j
KoÎ¥ gFÂfis¤ jéu, k‰w¥ gFÂfis
ãôçby«kh ngh®¤Âago cŸsJ.

fUé‹ eu«ò¤ ÂR¡fŸ xUKid
ãôuh‹fis¡ bfh©LŸsd. xUKid
ãôuh‹fŸ x‰iw Ú£Á mšyJ ÏiHia¥
bg‰WŸsd. Ϫj Ú£Ána M¡[h‹ k‰W«
bl©ouh‹ Mf¢ brayh‰W»‹wJ.
cz®Î cW¥òfshd éê¤Âiuæš
fhz¥gL« T«ò k‰W« F¢Á¢ bršfŸ
ÏUKid
ãôuh‹fshš
Mdit.
x›nth®
ÏUKid
ãôuh‹fS«
xU brš cly« k‰W« ÏU Ú£Áfis
Kidfëš bfh©lJ. xU Ú£Á M¡[h‹
MfΫ, k‰bwh‹W bl©ouh‹ MfΫ
brayh‰W»wJ.
37

myF-3

<) ÏUKid ãôuh‹fŸ

c) gyKid ãôuh‹fŸ

FäœfŸ, eu«ò¡ fl¤J¥ bghUŸ v‹w
ntÂ¥bghUis ä‹ö©lšfshf kh‰¿
mUfikªj ãôuhD¡F¡ fl¤J»‹wd.

bgU_is
òwâæš
cŸsit,
gyKid ãôuh‹fŸ MF«. x›bthU
gyKid ãôuhåš brš cly«, gy
bl©oiu£LfŸ, x‰iw M¡[hD«
fhz¥gL»‹wd.

3.1.3. kåjå‹ eu«ò k©ly«
kåj
eu«ò
k©ly«
_‹W
gFÂfshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsd. mit:

eu«ò¢ brš Ïiz¥ò

m. ika eu«ò k©ly« [CNS]

mUfUnf, mikªj ãôuh‹fë‹
bl©oiu£LfS«,
eu«ò¢
brš
Ïilbtë¡ FäœfS« x‹Wl‹ x‹W
ÃizªJ bfhŸshkš, Mdhš, mnj
rka« clš bjhl®ò bfh©LŸsd.
Ï›thW mUfUnf mikªj eu«ò¢
bršfS¡F Ïilnaahd bjhl®ò¥ gFÂ
eu«ò¢ brš Ïiz¥ò vd miH¡f¥gL«.

m. òw mikÎ eu«ò k©ly« [PNS]
Ï. jhåa§F eu«ò k©ly« [ANS]
ika
eu«ò
k©ly«,
_is,
j©Ltl¤ij
cŸsl¡»aJ.
ÏJ
brŒÂfis myRjš, f£L¥ghL ngh‹w
brašfë‹ ika« MF«.
ika eu«ò k©ly¤Â‹ eu«òfis
cŸsl¡»anj òw mikÎ eu«ò k©ly«
MF«.

braš 3.1
c§fŸ
gFÂæš
cŸs
kU¤Jtkid¡F¢ br‹W, mWit
Á»¢iræ‹nghJ  
cz®tW
tèÚ¡F¢
brašKiw
v›thW
më¡f¥gL»wJ v‹gij¡ nf£L
m¿ªJbfhŸf.

3.1.3.1. ika eu«ò k©ly«
ika eu«ò k©ly¤ij mik¥gJ
_is
k‰W«
j©Ltl«
MF«.
k©ilnah£L vY«ò v‹w ghJfh¥ò
mik¥ò k‰W« KJF vY«ò¤ bjhlçDŸ
ika eu«ò k©ly« mikªJŸsJ.

bfhG¥Ãš
fiuͫ
<j®
k‰W« Fnshnuh~gh®« ngh‹w
cz®tWbghUŸfŸ
bkLšyç¡
f‰iwÍl‹
v›thW
ÏizªJ
bfhŸ»wJ v‹gijÍ«, eu«ò¤
ö©lšfŸ fl¤j¥gLjš v›thW
jL¡f¥gL»‹wd
v‹gijÍ«
nf£l¿f.

_is ciwfŸ
ika eu«ò k©ly¤ij¢ R‰¿, _‹W
ghJfh¥ò ciwfŸ cŸsd. mit x£L
bkh¤jkhf _is ciwfŸ (bkå‹#°)
vd miH¡f¥gL»‹wd.
k©ilnahL,
KJbfY«ò¤
bjhlU¡F
moæY«
ika
eu«ò
k©ly¤Â‰F btëæY« mikªJŸs
Ïu£il¡ fod ciw¡F oôuhnk£l®
v‹W bga®.   bkšèaJ«, Ïu¤j
ehs§fis¥ bg‰wJkhd eLciw¡F
mu¡dhŒL ciw v‹W bga®.

cæçaš

3.1.2. eu«ò cz®Î¤ ö©lš
eu«ò¢
bršfëš
ö©lšfŸ
fl¤j¥gLjny eu«ò cz®Î¤ ö©lš
vd¥gL«. bl©oiu£LfŸ cz®Î
th§»æläUªJ ö©lšfis¥ bg‰W
ä‹ ö©lšfshf¢ ir£lhå‹ têna
M¡[hD¡F¡ fl¤J»‹wd. eu«ò¢
brš Ïiz¥ò¥ gFÂæš Ïiz¥ò¢

_isiaÍ«, j©Ltl¤ijÍ« R‰¿
beU¡fkhf mikªJŸs c£òw bkšèa
ciw¡F¥ igahnk£l® v‹W bga®.
38

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò« brašghLfS«
3.1.3.1.1. _is

_isna brŒÂfis MŒªj¿Í«
ika cW¥ò MF«. nkY«, mJ f£lis
k‰W«
f£L¥gh£L
mik¥ghfΫ
brašgL»wJ.

kåj‹,
éy§»d¤ij¢
rh®ªj
xU
KJbfY«Ã
k‰W«
ghÿ£o
ahth‹.
MdhY«,
mt‹
jå¤
j‹ik bg‰wtdhf c¢r ãiyia
milªJŸsh‹. cæUyf¤Âš mt‹
milªJŸs
c¢rãiy
mtdJ
_isæ‹ f£lik¥Ãš ÃuÂgè¡»wJ.
ÁW _is

k‰w KJbfY«Ãfëš cŸsij¥
nghynt, kåj _is _‹W ghf§fshf¥
Ãç¡f¥g£LŸsd.
1. K‹ _is.
2. eL _is.

bgU_is

3. Ë _is.

j©Ltl«

K‹_is:
fG¤J eu«òfŸ

bgU_is, jyhk° k‰W« iA¥ngh
jyhk°
M»a
mik¥òfis¡
bfh©LŸsd.

kh®ò eu«òfŸ

bgU_is:
_isæ‹ bgU«gFÂahf, bgU
_is mikªJŸsJ. (_isæ‹ _‹¿š
Ïu©L gFÂahf¥ bgU_is cŸsJ.)
MHkhd eL¥ÃsÎ bgU_isia
beL¡Fth£l¤Âš tyJ, ÏlJ vd ÏU
gFÂahf¥ Ãç¡»‹wJ. Ϫj¥ bgU_is
miu¡nfhs§fŸ mo¥gFÂæš fh®g°
fnyh[« v‹D« eu«ò¤ ÂR¥ g£ilahš
Ïiz¡f¥g£LŸsJ.

ÏL¥ò eu«òfŸ

bjhil eu«òfŸ

bgU_isæ‹ btë¥òwgF¡F¢
rh«gš bghUŸ mšyJ bgU_is¥
òwâ v‹W bga®. c£òw¥gF¡F
bt©ikbghUŸ v‹W bga®.

iraho¡ eu«òfŸ

ÏJ eu«ò¢ brš cly§fis¡ bfh©l
gy mL¡F¢ rh«gš ãw eu«ò¢ bršfshš
MdJ. ÏJ rh«gš ãw« bg‰¿U¥gjdhš
ÏJ
rh«gš
bghUŸ
vd¥gL«.
kåjå‹
bgU_is¥
òwâæ‹
mÂf¥goahd òw¥gu¥ò ko¥òfS‰W¥,
gy RU¡f§fis¡ bfh©L fhz¥gL«.
Ϫj¢ RU¡f§fŸ nkL gŸs§fis¡
(ršÁ, ifç) bfh©LŸsd.

oÃah eu«òfŸ

gl«. 3.2  kåj eu«ò k©ly«

39

myF-3

bgU_is¥ òwâ

bgU_is¥ òwâæš mikªJŸsit.

eu«ò ehçiHfshš M¡f¥g£L bt©ik
ãw¤ij më¡»wJ. Ïš Áy eu«ò
ehçiH f‰iwfŸ, bgU_isæ‹ gšntW
ghf§fis Ïiz¡»wJ. Mdhš, Áy
ehçiHfŸ, bgU_isia vŠÁÍŸs
_isÍlD« j©Ltl¥ gFÂfSlD«
Ïiz¡»wJ.

m. Ïa¡f¥ gFÂfŸ.
M. cz®Î¥ gFÂfŸ.
Ï. Ïiz¥ò¥
gFÂfŸ
(cz®Î,
Ïa¡f¥ gFÂ mšyhjit).
ršf°

bgU_is miu¡nfhs§fS¡FŸ
cŸs FêfS¡F bt©£ç¡»ŸfŸ
v‹W bga®. Ϫj¡ FêfŸ, _is¤
j©Ltl Âut« v‹D« xUtif
C£l¤Âut¤jhš ãu¥g¥g£LŸsJ.

fh®g°
fnyhr«
eL_is

bl«nghuš fJ¥ò

bgU_isæ‹ gâfŸ
gh‹°
KFs«

bgU_is, cz®Î, m¿Î¡T®ik,
ãidth‰wš,
f‰gid¤Âw‹,
fhuzfhça« MŒªj¿jš Kjèat‰¿‹
ÏU¥Ãlkhf¤ Âfœ»wJ. ÏJ clè‹
gšntW
gFÂfëèUªJ
cz®Î¤
ö©lšfis¥
bg‰W
Ï¢ir¢  
brašfis¤ bjhl§» it¡»‹wJ.

ÁW_is

gl« 3.3 kåj _isæ‹ K¡»a¥ gFÂfŸ
Ïa¡f¥ gFÂfŸ
Ïa¡f¥ gFÂfŸ v‹git bgU
_isæ‹ f£lis k‰W« xG§F
gL¤J« gFÂ MF«. e« clè‹
gšntW
cW¥òfë‹
brašfis¡
f£LgL¤j f£lisfŸ ϧ»UªJjh‹
njh‹W»‹wd. Ï¢ir¢ brašfS«
ϧ»Uªnj bjhl§F»‹wd.
ÏJ,
cz®Î
cW¥òfŸ
bgW«
cz®Î¤ö©lšfis, cz®¢Á eu«Ã‹
têna bgw¥gL« ÏlkhF«.

bgU_isæ‹ F¿¥Ã£l gFÂfŸ
F¿¥Ã£l
gâfis¢
brŒtnjhL,
bjhl®igÍ« V‰gL¤J»‹wd. Ï›thW
nf£lš, gh®¤jš, Rita¿jš, Ef®jš,
ngRjš ngh‹wt‰¿‰bfd¤ jå¤jåna
ika§fŸ
cŸsd.
bgU_isæ‹
F¿¥Ã£l gFÂæš V‰gL« nrj« mªj¤
Jiw¡fhd gâfis¢ brayh‰wh ãiy
V‰gL«.

Ïiz¥ò¥ gFÂ

jyhk°

gšntW cz®jY¡F Ïilnaahd
bjhl®ò ãidth‰wš, jftš gçkh‰w«
Kjèa
Á¡fyhd
gâfS¡F¥
bghW¥ng‰F«
gFÂ
Ïiz¥ò¥
gFÂahF«.

jyhk° v‹w mik¥ig¢ R‰¿¥ bgU
_is NœªJŸsJ. cz®Î k‰W« Ïa¡F
cz®tiyfis¡
fl¤J«
K¡»a¥
gâia¢ brŒ»wJ.

bgU_isæ‹ bt©ik¥ gFÂ

ÏJ
jyhkì‹
mo¥òw¤Âš
mikªJŸsJ.
ÏJ
ËtU«
brašfis¡ f£L¥gL¤J»wJ. mit
clš bt¥gãiy, c©Qjš, Ú® gUFjš

cæçaš

cz®Î¥ gFÂ

iAnghjyhk°

bgU_is¥ òwâæ‹ mo¥gFÂæš
fhz¥gL« c£òw¥gFÂ bt©ik¥
bghUŸ MF«. ÏJ ikæè‹ ciw bg‰w
40

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò« brašghLfS«
Ïa¡f«

bjhL cz®Î
k‰W« mG¤j«
Rit
nf£lš
bkhê¤Âw‹
go¡F«Âw‹

fJ¥òfS« fhz¥gL»‹wd. ÁW_is,
el¤jš, XLjš ngh‹w Ïa¡Fjirfë‹
Ïa¡f§fis xG§FgL¤J»wJ.
gh‹°

Ef®jš

ÁW_isæ‹ fJ¥òfis Ïiz¡F«
eu«ò ehçiH¥ ghy« gh‹° MF«. ÏJ
bgU_isæèUªJ
ÁW_is¡F¢
brŒÂfis¡
fl¤J»wJ.
Ïš
mikªJŸs
Ãwika§fŸ,
cw¡f«,
Rthr¤Â‰fhdit MF«.

gl« 3.4 _isæ‹ brašgh£L¥ gFÂfŸ

KFs«

ngh‹wt‰¿‰fhd cªJjš, ghYwÎ
el¤ijia xG§FgL¤Jjš, »s®¢Á,
Ád«, ga« (RfhDgt«), ö©Ljš
ngh‹w kdbtG¢Á (Ïåa mDgt«)
btë¥ghLfis¡
f£L¥gL¤J«
brašfis¢ brŒ»wJ.

j©Ltl¤njhL ÏizÍ« _isæ‹
filÁ¥ gF KFs« MF«. nknyW«
k‰W« Ñêw§F« eu«ò¥ ghijfis
xU§»iz¡F«
tê¤jlkhf
KFs« brayh‰W»wJ. Ïja¤Jo¥ò,
Ïu¤j¡FHšfŸ RU¡f«, _¢RéLjš
ngh‹w
brašfis
xG§FgL¤J«
gšntW må¢ir brašfë‹ ikakhf
KFs« brašgL»wJ.

gh®it

eL_is
jyhkì‰F« Ë_is¡F« Ïilæš
eL_is mikªJŸsJ. bgU_is
FHš v‹w fhšthŒ eL_isæ‹
Cnl brš»wJ. eL_isæ‹ KJF¥
g¡f¤Âš eh‹F miut£l¡ nfhs§fŸ
fhz¥gL»‹wd.
mit
fh®nghuh
Fth£çb#ädh MF«. ÏJ gšntW
gh®¤jè‹ må¢ir¢ brašfisÍ«,
gh®itæ‹
rh®ò
Ïa¡f¤ij¡
f£L¥gL¤Jjš,
xG§FgL¤Jjš
brašfisÍ« brŒ»wJ.

KFs¤Â‹
bt©£ç¡»Ÿ
bgU
_is miu¡nfhs bt©£ç¡»ŸfSl‹
ÏizªJŸsJ.

3.1.3.1.2. j©Ltl«
_isæ‹ bjhl®¢Áahd FHš ngh‹w
mik¥ghd j©Ltl«, KJF¤j©o‹
eu«ò FHY¡FŸ mikªJŸsJ.
_isia¥ ngh‹nw j©LtlK«,
igahnk£l®,
mu¡dhŒL
r›Î,
oôuh
nk£l®
vd¥gL«
_
is¢r›Îfshš _l¥g£LŸsJ. ÏU
Ïl§fëš j©Ltl« mf‹WŸsJ.
mit
Kiwna
fG¤J¥òil¥ò,
ÏL¥ò¥òil¥ò
vd¥gL«.
j©Ltl  
eu«òfŸ
Ϫj¥
òil¥òfëèUªJ
njh‹W»‹wd.
j©ltl¤Â‹
ÑœKid ehçiHnghy cŸsJ. Ïj‰F
‘FÂiuthš
Ú£Á’
v‹W
bga®.
j©Ltl¤Â‹ KJF¥ g¡f ika¥

eL_is, Ë_is Ïu©ilÍ«
nr®¤J _is¤j©L vd miH¡f¥gL«.
Ë_is
gh‹°, ÁW_is, KFs« M»ait
Ë_isæš fhz¥gL»‹wd.
ÁW_is
ÏJ
bgU_is¡F¡
Ñœ¥òwkhf
mikªJŸsJ. ÁW_isæš eLika¥
gFÂ
k‰W«
Ïu©L
g¡fth£L
41

myF-3

ng¢R

eu«òfŸ cUth»‹wd.  x›bthU j©L
tl eu«ò« cz®¢Á nt® k‰W« Ïa¡f
nt® bfh©LŸsd.   Ï›thW mid¤J
j©Ltl eu«òfS« fy¥ò eu«òfns
MF«.  

gFÂæš
FWfyhd,
gŸskhd
KJF¥g¡f¥
ÃsÎ
fhz¥gL»wJ.
kh®òg¡f ika gFÂæš mf‹w gŸskhd
kh®ò g¡f¥ ÃsÎ fhz¥gL»wJ.
j©Ltl¤Â‹ ika¥gF beL»Y«,
_is¤ j©Ltl¤ Âut¤jhš ãu¥g¥g£l
ika¡FHš gué ÏU¡»wJ. ÏJ _isæ‹
bt©£ç¡»Ÿfë‹
bjhl®¢ÁahF«.
j©Ltl¤Â‹,
òw¥gFÂ
bkLšyh
ciwÍŸs bt©ik ãôuh‹fshY«
c£gFÂ bkLšyh ciwa‰w rh«gš
ãôuh‹fshY« M¡f¥g£LŸsJ.

3.1.3.3 jhåa§F eu«ò k©ly« [ ANS ]
jhåa§F
eu«ò
k©ly¤Âš
cŸs gçÎ k‰W« v®¥gçÎ eu«òfŸ
x‹W¡bfh‹W vÂuhf brašg£L e«
clè‹ mid¤J K¡»a cW¥òfë‹
brašgh£il¡ f£L¥gL¤J»‹wd.

3.2. ehsäšyh¢ Ru¥Ã k©ly«
cl‰braèaš ãfœÎfis ntÂæaš
Kiw¥go xU§»iz¤J¤ j‹ãiy
fh¤jiy¥ guhkç¥gnj ehsäšyh¢ Ru¥Ã
k©ly¤Â‹ ntiy MF«.

j©Ltl«
_is¡FŸS«,
btënaÍ«
eu«ò¤
ö©lšfis¡
fl¤JtjhfΫ,
må¢ir
braè‹
ikakhfΫ brayh‰W»wJ.
òw mikÎ eu«ò k©ly«  (PNS)

iA¥nghjyhk°

cæçaš

_is¤
j©Ltl¤ÂèUªJ
cUthF« eu«òfŸ òw mikÎ eu«ò
k©ly¤ij¤ njh‰Wé¡»‹wd.  

Ãåaš

m. fghy eu«òfŸ  / _is eu«òfŸ
_isæèUªJ 12 Ïiz¡ fghy
eu«òfŸ cUth»‹wd.   Áy fghy
eu«òfŸ cz®¢Á eu«òfshf¢ braš
ò绋wd.
[cz®
cW¥òfëèUªJ
eu«ò¤ ö©lšfis _is¡F vL¤J¢
brš»‹wd.
v.fh.
f©âèUªJ
njh‹W«
gh®it
eu«òfŸ],
Áy
fghy eu«òfŸ Ïa¡F eu«òfshf¢
brayh‰¿, _isæèUªJ brayh‰W«
cW¥òfS¡F
eu«ò¤
ö©lšfis
vL¤J¢ brš»‹wd.   v.fh. Ïja¤njhL
ÃizªÂU¡F« ntf° eu«ò.  Áy tif¡
fghy eu«òfŸ fy¥ò eu«òfŸ MF«.  
Ïit cz®¢Á k‰W« Ïa¡f eu«ghf¢
brašgL»‹wd.  
v.fh. Kf eu«òfŸ

ãô£lç
ijuhŒL k‰W«
ghuhijuhæL

ijk°
fiza«

m£çdš

m©lf«
(bg©fëš)
éªjf«
(M©fëš)

gl« 3.5 ehsäšyh¢ Ru¥Ã
k©ly«

M. j©L tl eu«òfŸ : j©L
tl¤ÂèUªJ 31 Ïiz¤ j©Ltl

42

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò« brašghLfS«
ehsäšyh¢ Ru¥Ã k©ly«, ts®¢Á,
Ïd¥bgU¡f«, thœit¤ bjhl®ªJ
ngQjš
Kjèa
Ïa‰brašfis¡
f£L¥gL¤jΫ,
xU§»iz¡fΫ
brŒ»wJ.  

mändh mäy§fshfnth °OuhŒL
fshfnth cŸsd.   Ah®nkh‹fŸ
äf¡Fiwªj msnt RuªjhY« braš
ÂwDŸsitahf cŸsd.

ehsäšyh¢
Ru¥ò
k©ly«
ehsäšyh¢ Ru¥ÃfisÍ« mt‰¿‹
Ah®nkh‹fisÍ« cŸsl¡»aJ MF«.
v©nlh»iu‹ Ru¥ÃfŸ vd¥gL«
ehsäšyh¢ Ru¥ò k©ly¤Âš cŸs
Ru¥ÃfŸ
mid¤J¡F«
ehs§fŸ
Ïšiy.   mit Ru¡F« bghUŸfS¡F
Ah®nkh‹fŸ v‹W bga®.  Ah®nkh‹fŸ
Ïu¤j¤Â‹
_y«
c‰g¤ÂahF«
Ïl§fëèUªJ brayh‰W« Ïl§fS¡F
vL¤J¢ bršy¥gL»‹wd.
kåjçš
ehsäšyh¢
Ru¥ÃfŸ
x‹W¡bfh‹W bjhl®Ã‹¿¥ gšntW
Ïl§fëš gué¡ fhz¥gL»‹wd.  
kåjçš
ehsäšyh¢
Ru¥ÃfŸ
fhz¥gL«
gFÂfŸ
ËtUkhW
mikªJŸsd.

g£lhâ msnt cŸs ãô£lç¢
Ru¥Ã _isæ‹ iA¥nghjyhkn[hL
ÏizªJŸsJ.   Áy     ehsäšyh¢
Ru¥Ãfis
ãô£lç¢
Ru¥Ã
xG§FgL¤Jtjhš,
ehsäšyh¡
FGé‹ el¤Je® vd Ïij miH¡fyh«.

ãô£lç¢ Ru¥Ã

ãô£lç¢ Ru¥Ãæ‹ ÃçÎfŸ mšyJ

mondh
iA¥ngh
igÁ°
(K‹ ãô£lç)

Ï‹g‹oòy«

jiy
m) ãô£lç¢ Ru¥Ã  M) Ãåaš Ru¥Ã
fG¤J
m)  ijuhŒL Ru¥Ã
M) ghuhijuhŒL Ru¥Ã
kh®ò
m) ijk° Ru¥Ã
tæ‰W¥gFÂ
m) fiza«  -  yh§f® Ah‹ £L¡fŸ
M) m£ßdš Ru¥Ã - m£ßdš fh®bl¡°,
m£ßdš bkLšyh
Ï) Ïd¥bgU¡f¢Ru¥ÃfŸ– M©fëš
éªjf«, bg©fëš m©l¢ Ru¥Ã

fJ¥òfŸ

Ah®nkh‹fŸ
ntÂæaš
Ah®nkh‹fŸ

ÏJ
ËtU«
Ru¡»‹wJ.

ãônuhiA¥
nghigÁ°
(Ë ãô£lç)

ãô£lç¢ Ru¥Ãæ‹ K‹ fJ¥ghf,
mondhiAnghigÁ°
k‰W«
Ë
fJ¥ghf
ãônuhiAnghigÁ°
mikªJŸsJ.
mondhiAnghigÁ°

mo¥gilæš
ò u j § f s h f n t h  
43

Ah®nkh‹fis¢

myF-3

gl« 3.6 ãô£lç Ru¥Ãæ‹
cŸ mik¥ò

mondhiAnghigÁ°
Ah®nkh‹fŸ
brhk£nlh£nuhá  Ah®nkh‹ /
ts®¢Á Ah®nkh‹
( STH / GH )

brašfŸ k‰W« nfhshWfŸ
• bghJthf ts®¢Áia¡ f£L¥gL¤J»wJ.
• Á¿at®fëš  - FŸs¤ j‹ik, Fiw Ru¥ò         
F‹¿a ts®¢Á
• Á¿at®fëš  - mRu¤j‹ik, äif¢ Ru¥ò       
äifahd ts®¢Á
• bgçat®fëš - m¡nuhbkfè - äif¢ Ru¥ò
(Ú©l if fhšfŸ, Ú©l Ñœ¤jhil)

ijnuh£nuhá / ijuhŒL
ö©L« Ah®nkh‹ (TSH)

ijuhŒL Ru¥Ãæ‹ ts®¢Áia¤ ö©o¤
ijuh¡ì‹ c‰g¤Âia¤ ö©L«.

m£çndh fh®£o¡nfhonuhá
Ah®nkh‹ / m£ßdš òwâia¤
ö©L« Ah®nkh‹ (ACTH)

Mšnlh°Onuh‹ k‰W« fh®on[h‹ c‰g¤Â brŒa
m£ßdš òwâia¤ ö©L«.

ghè¡»Ÿ bršfis¤ ö©L«
Ah®nkh‹ (FSH)

bg©fëš »uhÃa‹ ~ghè¡»Ÿ
m©l¢Ru¥Ãæ‹ K®tiljiy¤
ö©o m©l c‰g¤Â¡F tênfhY»wJ.  
M©fëš éªJ cUthjiy¤ ö©o éL»wJ.

bg©fëš ÿ£oidÁ§
Ah®nkh‹(LH) mšyJ
M©fëš Ïilp£L¢ bršfis¤
ö©L« Ah®nkh‹   (ICSH)

»uhÃa‹ ~ghè¡»ëèUªJ m©l« éLgLjš
v‹w m©l btëp£L ãfœ¢Áia LH brŒ»wJ.
<°£nuh#‹, ònuhb#°Onuh‹ ngh‹w bg© Ïd
Ah®nkh‹fë‹ c‰g¤Â¡F« fhuzkh»wJ.
ICSH M©fëš Ïilp£L¢ bršfŸ, M© Ïd
Ah®nkhdhd bl°nlh°Onuhid¢ Ru¡f¢ brŒ»wJ.

ny¡nlhb#å¡ Ah®nkh‹

bg©fëš ghš Ru¥Ãæ‹ ts®¢Á k‰W« FHªij
ng‰¿‰F¥ ÃwF ghš c‰g¤Âia¤ ö©L»wJ.

"ãônuhiAnghigÁ°   (ËfJ¥ò), _isæ‹ iA¥nghjyhk° c‰g¤Â brŒÍ«
M¡ìnlhÁ‹ thn[hÃu°ì‹ v‹w ÏU Ah®nkh‹fis nrä¤J«, njit V‰gL«nghJ
mt‰iw btëæ£L« brayh‰W»wJ. Ϫj Ah®nkh‹fŸ M¡lh bg¥ilL k‰W« bl¡fh
bg¥ilL v‹w òuj§fshš MdJ".
ãônuhiAnghigÁ° Ru¡F«
Ah®nkh‹fŸ

cæçaš

M¡ìnlhÁ‹

thn[h Ãu°ì‹ /
M©oilôço¡
Ah®nkh‹  (ADH)

brašfŸ  
bg©fëš fU¥igia¢ RU¡»Í« éçtila¢
brŒJ« kf¥ngW ãfœ¢Áia¤ éiuÎ¥gL¤J»wJ.
ff Ú
®
Û©L«
c¿Šr¥gLjiy¤
ml®¤Âahd
ÁWÚiu¡
Fiwªj
cUth¡F»wJ.

ö©o,
msÎ

ff Ï
 u¤j¡ FHšfis¢ RU§f¢ brŒJ Ïu¤j
mG¤j¤ij  ca®¤J»wJ.
ff A
 DHÏ‹ Fiw Ru¥ò,   lahbgO°   Ï‹Á
Ãl°i[¤ njh‰Wé¡»wJ. Ïj‹ fhuzkhf
Ú®¤j ÁWÚiu mÂf msÎ btëna‰W»wJ.

44

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò« brašghLfS«

Fuštis

ijuhŒL

_¢R¡FHš
ghuh ijuhŒL

gl« 3.7 m) ijuhŒL K‹g¡f mik¥ò
ijuhŒL Ru¥Ã : fG¤J¥ gFÂæš
Fuštisæ‹ ÏUòwK« g¡f¤Â‰F
x‹whf ÏU fJ¥òfis cila mik¥ng
ijuhŒL Ru¥Ã MF«.   ÏJ ijuh¡ì‹
v‹w Ah®nkhid¢ Ru¡»wJ.   Ïš
ilnuhÁ‹ mändh mäyK«, mnahoD«
cŸsJ.
ijuh¡ìå‹ gâfŸ
•• ts®¢Áij
kh‰w
Åj¤ij
ca®¤J»wJ.
•• clè‹ bt¥g¤ij mÂfç¡»wJ.
•• ÂR
ts®¢Á
k‰W«
khWghL
miljiy C¡Fé¡»wJ.
•• clš ts®¢Áia kiwKfkhf¥
ghÂ¥gjhš ÏJ MSik Ah®nkh‹
vdΫ miH¡f¥gL»wJ.
•• Ïu¤j¤Âš mnaho‹ k‰W« r®¡fiu
msit xG§FgL¤J»wJ.
•• ÁWÚuf¢ brašgh£ilÍ«, ÁWÚ®¥
ngh¡ifÍ« f£LgL¤J»wJ.
ijuhŒo‹ FiwghLfŸ

gl« 3.7 M) ijuhŒL Ëg¡f mik¥ò
M) ä¡ìokh : ÏJ bgçat®fëš
njh‹W»wJ.  Ïj‹ m¿F¿fshtd:
Fiwªj
ts®Áijkh‰w
Åj«,
clyséY«, kd¤jséY« éiuÎ
m‰W¡ fhz¥gLjš, vil TLjš, njhš
fodkhjš, Fiwthd Ïja¤ Jo¥ò
k‰W« kd¢nrh®Î.
Ï) »ç£oår« :
njh‹W«.  

Á¿at®fëš ÏJ

Ïj‹ m¿F¿fŸ FŸs¤j‹ik,
F‹¿a
kdts®¢Á,
FiwghLila
g‰fŸ, JU¤Âa eh¡F, js®thd njhš
Kjèad MF«.
2. iAg® ijuhŒo[« : ijuh¡ìå‹
äif¢
Ru¥ò
v¡nrh~¥jhšä¡
fhŒl® mšyJ »nué‹ nehŒ¡F¡
fhuzkh»wJ.

1. iAngh ijuhŒo[« : ijuh¡ìå‹
Fiw Ru¥ò, vëa fhŒl®, ä¡ìokh,
»ç£oå[« Kjèa FiwghLfis
c©lh¡F»wJ.

yh§f®Ah‹ £L¡fŸ

m) vëa fhŒl® : (K‹ fG¤J¡ fHiy)
czéš mnaho‹ g‰wh¡Fiwædhš
ÏJ V‰gL»wJ.   fG¤J¥ gFÂæš
ijuhŒL Ru¥Ã ŧ»¡ fhz¥gL« ãiy,
fhŒl® vd¥gL«.

fiza« ÏUéjkhd gâfis¢
brŒa¡Toa ehsäšyh¢ Ru¥Ã MF«.  
v¡n[h»iu‹ gFÂ fiza Úiu¢
Ru¡»wJ.   fiza¤Â‹ v©nlh»iu‹
45

myF-3

Ïj‹ m¿F¿fshtd, äifahd
ts®Áij kh‰w Åj«, ca® Ïu¤j
mG¤j«, glgl¥ò, mÂfkhf éa®¤jš,
vil Fiwjš, fis¥giljš, ÃJ§»a
f©fŸ ngh‹wit MF«.

Ïiu¥ig
K‹ÁWFlš
fiza«

cæçaš

gl« 3.8 fhŒ£l® nehahë
gF yh§f®Ah‹ £L¡fŸ MF«.  
Ïš Mšgh, Õ£lh v‹w ÏUtif¢
bršfŸ fhz¥gL»‹wd.   Mšgh
bršfŸ FS¡nfhfh‹ Ah®nkhidÍ«
Õ£lh bršfŸ Ï‹Rè‹ k‰W« mikè‹
M»at‰iw¢ Ru¡»‹wd.
Ï‹Rè‹
ff Ï‹Rè‹ ÂR M¡ìfuz¤Â‰fhf,
bršfŸ FS¡nfhi[ vL¤J¡
bfhŸtij C¡Fé¡»wJ.
ff ÏJ FS¡nfhi[ »isnfh#dhf
kh‰¿¡ fšÄuš k‰W« jirfëš
nrä¥gLtij mÂfç¡f¢ brŒ»wJ.
ff òuj«, bfhG¥ò¥ bghUŸfëèUªJ
FS¡nfh° cUthjiy¤ jL¡»wJ.
ff Ïašghd Ïu¤j¢ r®¡fiu msthd
80 – 120 ä.». / 100 ä.è. Ïu¤j«
v‹w ãiyia¥ guhkç¡»wJ.
lahgO° bkšèl°
Ï‹Rè‹
Fiwthf¢
Ru¥gjhš
lahgO° bkšèl° njh‹W»wJ.  Ïš
Ïu¤j¤Âš fhz¥gL« mÂf¥goahd,
ga‹gL¤jhj
FS¡nfh°
ÁWÚçš
btëna‰w¥gL»wJ.
FS¡nfhfh‹
ÏJ Ïu¤j¤Âš r®¡fiuæ‹ msÎ
FiwÍ«nghJ Ru¡f¥gL»wJ.
»isnfh#id¡
FS¡nfh[hf
kh‰wkiltij¤ ö©o Ïu¤j¢ r®¡fiu

fiza ehs«

yh§f®Ah‹°
£L¡fŸ
(v©nlh»iu‹ gFÂ)

gl« 3.9 fiza¤Âš yh§f®Ah‹
£L¡fŸ
msit ca®¤J»wJ.
m£ßdš Ru¥Ã
x›bthU ÁWÚuf¤Â‹ ÛJ« m£ßdš
Ru¥Ã mikªJŸsJ.   ÏJ fh®bl¡°
v‹D«
òw¥gFÂiaÍ«,
m£ßdš
bkLšyh v‹D« c£òw¥gFÂiaÍ«
bfh©LŸsJ.
m£ßdš fh®bl¡°
ÏJ Ru¡F« Ah®nkh‹fŸ Mšnlh°O
nuh‹ k‰W« fh®on[h‹ MF«.
Mšnlh°Onuh‹  ( jhJ fyªj fh®ofhŒL)
ÏJ Ú® k‰W« nrhoa« Û©L«
c¿Šr¥gLjiy
C¡Fé¤J«
bgh£lhÁa«, gh°gu° maåfis¡
fêÎ Ú¡f« brŒJ« jhJ c¥òfë‹
ts®Áij kh‰w¤ij¥ guhkç¡F«.  nkY«
ä‹ gFëfshd vy¡£nuhiy£Lfë‹
rkãiy, clšÂut ml®¤Â, r›ñL gutš
mG¤j«, Ïu¤j mG¤j« ngh‹wt‰iw¥
guhkç¡»wJ.
fh®on[h‹  ( FS¡nfhfh®ofhŒL )
»isnfh#id¡,
FS¡nfh[hf
Áijtila¢ brŒjiy¤ ö©o Ïu¤j¢
r®¡fiu msit ca®¤J»wJ.   nkY«,
ÏJ mH‰Á¤ jL¥ò éidfis¤

46

njh‰Wé¤J
nehŒjil¡
fh¥ò¤
Jy§fiy k£LgL¤J»wJ.
m£ßdš bkLšyh
m£ßdš bkLšyh cUkh¿a eu«ò
òw¥gil¢ bršfshš MdJ.  ÏJ Ïu©L
Ah®nkh‹fis¢ Ru¡»wJ.   mit
m£ßdè‹ ( và be~¥ç‹ ), eh®  m£ßdè‹
m£ßdš Ru¥Ã
bfhG¥ò

m)

ÁWÚuf«

v®bfhŸs VJth¡F»‹wd mšyJ
mij é£L éy»¢ bršy¢ brŒ»‹wd.
éªjf« :
Ïit bršfis¤ njh‰Wé¡F«
(ir£nlhÉå¡)
(Ïd¢bršfis
cUth¡Fjš) ÏlkhfΫ, ehsäšyh¢
Ru¥ÃahfΫ (M© Ïd Ah®nkhid
c©lh¡Fjš)
brašgL»wJ.  
éªjf¤Â‹ ehsäšyh¢ Ru¥Ã¥ gFÂ,
bl°nlh°Onuh‹ v‹D« M© Ïd
Ah®nkhid¢ (M©£nuh#id) Ru¡»wJ.  
bl°nlh°Onuh‹
Ïd¥bgU¡f
cW¥òfë‹ ts®¢Á, k‰W« M© Ïd¢
bršyhd
éªJ¢brš
c‰g¤Âia¤
ö©o éL»wJ.  
M©fë‹ Ïu©lh« ãiy ghš
g©òfshd
Kf
cnuhk
ts®¢Á,
fufu¥ghd
Fuš,
guªj¤njhŸfŸ
ngh‹wt‰iw
bl°nlh°Onuh‹
Ô®khå¡»wJ.
m©l¢Ru¥Ã
m©l¢ Ru¥Ãfëš,   m©l¢ brš
M¡f¥ gF k‰W« ehsäšyh¢ Ru¥Ã¥
gFÂfis¥  
bg© Ïd¥bgU¡f
Ah®nkh‹fshd
(<°£nuh#‹,
ònuhb#°ouh‹, çyh¡ì‹) bfh©L
xU§nf brašòç»wJ.
<°£nuh#‹
ÏJ bg© Ïd¥bgU¡f cW¥òfë‹
ts®¢Á k‰W« ËtU« Ïu©lh«
ãiy bg©ghš g©òfŸ njh‹w¡
fhuzkh»‹wd - gUt cnuhk ts®¢Á,
bk‹ikahd Fuš, bk‹ikahd clš
ngh‹wit.
ònuhb#°ouh‹ khjélhŒ¢ RH‰Á
k‰W« f®¥g ãiyia¥ guhkç¡»wJ.
çyh¡ì‹, kf¥ng‰¿‹nghJ ÏL¥ò¥
gF¤ jirfis¤ js®tila¢ brŒJ
FHªij¥Ãw¥ig vëjh¡F»wJ.
ghuh ijuhŒL Ru¥Ã
Ïit
ijuhŒL¡F
cŸnsna

m£ßdš
fh®bl¡°

M)

m£ßdš bkLšyh

gl« 3.10 m) m£ßdš Ru¥Ã
M) m£ßdš ÚŸbt£L¤ njh‰w«
(eh® vÃbe~¥ç‹) MF«.   Ïit
Ïu©ilÍ« nr®¤J bghJthf, mtru¡
fhy Ah®nkh‹ mšyJ gw¡F«, r©il
Ah®nkh‹ v‹W« miH¡f¥gL»wJ.  
mG¤jkhd, mghakhd ãiyikfis
v®bfhŸs
ekJ
cliy,
Ïit
éiuthf¤
jah®
brŒ»‹wgoahš
Ï›thW miH¡f¥gL»wJ.
•• Ϫj
Ah®nkh‹fŸ
Ïja¤
Jo¥Ãid mÂfç¡»‹wd.
•• éê¥òz®it mÂfç¡»‹wd.
•• Rthr Åj¤ij mÂfç¡»‹wd.
•• »isnfh#id¡
FS¡nfh[hf
kh‰Wtij C¡Fé¡»‹wd.
•• f© ghit éçtila¢ brŒ»‹wd.
•• äifahd
éa®¤jiy
c©lh¡F»‹wd.
•• cnuhk« F¤Â£L ã‰f¢ brŒ»wJ.
RU§f¡ T¿‹, m£çdèD«, eh®
m£çdèD« mtru¡ fhy§fëš cliy¤
jah® brŒJ m¤jifa fhy f£l§fis

47

myF-3

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò« brašghLfS«

cæçaš

fhz¥gL»‹wd.   Ïit Ru¡F«
Ah®nkh‹fŸ
fhšÁnlhå‹,
ghuhjh®nkh‹ MF«.  Ϫj Ah®nkh‹fŸ
jhJ c¥òfë‹ ts®Áij kh‰w¤ij¥
guhkç¡»‹wd.
ijk° Ru¥Ã : ÏJ, Ïja¤Â‹ nkš
mikªÂU¡F« bgU« ãzÚ® mik¥ò
MF«.   ijnkhÁ‹ v‹w bghUis¢
Ru¡»wJ.  ijnkhÁ‹, nehŒ bjh‰Wjiy¤
jL¡F«.   T è«nghir£LfŸ ntWghL
miljiy¤ ö©o éL»wJ.
Ãåaš Ru¥Ã: ÏJ, _isæš fh®g°
fnyhr¤Â‹ moæš fhz¥gL»wJ.  
ÏJ bkynlhå‹ v‹w bghUis
c‰g¤Â brŒ»wJ.   bkynlhå‹, kh®ò¡
fh«ò, Kf£L t£l«, éij¥ig Kjèa
gFÂfëš ãwäfë‹ ml®¤Â¡F¡
fhuzkh»wJ.
1.3 brš Ãçjš
K®ªj xU brš ÏU nrŒfshf
ÃçtilÍ«.   xUbrš éy§Fæçahd
mÛgh ngh‹wit, ÏUrk¥ ÃsÎWjY¡F
cŸsh»wJ.   mjhtJ, Fnuhnk£o‹
tiy¥Ã‹dš
vݎj
kh‰wK«
fhz¥glhj brš Ãçjyhd Vik£lhì°
MF«.  
všyhéjkhd jhtu, éy§Ffë‹
cl‰bršfŸ nk‰bfhŸS« brš Ãçjš,
ik£lhÁ° (ne®Kf¢ brš Ãçjš) MF«.  
Ϥjifa brš gF¥Ãš Fnuhnkhnrh«
mik¥Ãš
khWghL
V‰g£L«
Fnuhnkhnrh« v©â¡ifæš v›éj
kh‰wä‹¿Í« ÏU¡F«.
éy§Ffë‹, Ïd¥bgU¡f vÃÔèaš
bršfëš äahÁ° (F‹wš gF¥ò)
brš Ãçjš eilbgW»wJ. Ï¢brš,
Ãçtjhš Fnuhnkhnrhä‹ mik¥ÃY«,
v©â¡ifæY«
kh‰w§fŸ
V‰gL»‹wd.
ik£lhÁ°
brš
Ãçjiy¡
F¿¤J V‰bfdnt K‹ tF¥òfëš
m¿ªÂU¡»nwh«.   Ϫj
my»š
äahÁ° brš gF¥Ãš cŸs gšntW
48

ãiyfisÍ« mj‹ K¡»a¤Jt¤ijÍ«
m¿ªJbfhŸnth«.
äahì° (F‹wš gF¥ò)
Ïd¥bgU¡f cW¥òfë‹ Ïd¢
brš vÃÂèa bršfëš äahì°
v‹w brš gF¥Ã‹ _y« Ïd bršfŸ
njh‰Wé¡f¥gL»‹wd.   äahì°
bršgF¥Ã‹
_y«
Ïd¥bgU¡f
cW¥òfë‹ Áw¥ghd ÏUka¢ bršfŸ,
eh‹F x‰iw ka Ïd¢ bršfis
c©lh»‹wd.   Ϫj x‰iw ka¢
bršfŸ bg‰nwh® bršfis¥ nghyšyhJ
Fnuhnkhnrh« v©â¡ifæš ghÂia
k£L« bg‰WŸsd.  äahì° mL¤jL¤j
Ïu©L ÃçÎfëš elªnjW»wJ.  mit
äahì° I. äahì° II MF«.
äahì IÏš Fnuhnkhnrhä‹
v©â¡if
ghÂahf¡
Fiw¡f¥
gLtjhš Ïij¡ F‹wš ÃçÎ vdΫ
miH¥g®.   äahì° II ik£lhÁ°
ngh‹wnj MF«.
äahì° I
äahì°-IÏ‹ gšntW ãfœÎfŸ
eh‹F
Jiz
ãiyfëš
m¿ªJ
bfhŸs¥gL»‹wd.   mit ònuhãiy-I,
bk£lhãiy-I, mdhãiy-I,
Onyh
ãiy-I.
ònuh ãiy I
Fnuhnk£o‹
tiyËdš
tiyaik¥ò
ÏHªJ
jå¤j
Fnuhnkhnrh«fŸ x‹¿èUªJ
x‹W éLgL»‹wd.   c£fU¢ r›Î¡
fiuªJ ngh»wJ.   Fnuhnkhnrh«fŸ
F¿¥Ãl¤j¡f tifæš jkJ tot«,
mik¥Ãš kh‰w§fS¡F cŸsh»‹wJ.  
äahì°,
Fnuhnkhnrh«fë‹
tot§fë‹ mo¥gilæš by¥nlhO‹,
ir¡nfhO‹,
gh¡ÑO‹,
o¥nshO‹,
ilahifdÁ° v‹w Jiz ãiyfëš
òçªJ bfhŸs¥gL»wJ.

äahì°

gh¡»O‹  
Fnuhnkhnrh«fŸ nkY« RU§»     jo¤J
F£ilah»‹wd.   x›nth® Ïu£ilÍ«
Ï¥nghJ eh‹F Fnuhnk£oLfis¡
bfh©oU¥gjhš, mit bl£uL mšyJ
Fth£çnty©L
vd
miH¡f¥gL
»‹wd.   x¤Âirthd Fnuhnkhnrh«
ÏizfŸ fah°nk£lh v‹w Áy
òŸëfëš ÃizªJ fhz¥gL»‹wd.  
x¤Âirthd
Fnuhnkhnrh«fë‹
rnfhjç mšyhj Fnuhnk£oLfë‹
J©LfŸ fah°nk£lh òŸëfëš
gçkh¿¡
b f h Ÿ s ¥ g L » ‹ w d .  
x¤Âirthd Fnuhnkhnrh«fë‹ Fnuh
nkho£LfS¡F Ïilna Ϥjifa
gçkh‰w« V‰gLtij¡ FW¡nf fy¤jš
v‹wiH¡f¥gL«.
o¥nshO‹
FW¡nf fy¤jš KGik milªjË
x¤Âirthd Fnuhnkhnrh«fŸ
Ã绋wd.   Ϫj¥ Ãçjš Eå miljš
vd miH¡f¥gL«.   Ϫj Eå miljš
v‹gJ fah°nk£lh òŸëæš bjhl§»
Fnuhnkhnrh« Eå tiu milÍ«.
ilahifdì°
Ϫj ãiyæš c£fU¢ r›Î«, c£fU
kâÍ« kiw»‹wd.   f® mik¥ò
ir£nlhÃshr¤Âš njh‹W»wJ.
bk£lh ãiy-1
Fnuhnkhnrh« nkY« RU§F»‹wJ.  
Ïu£ilfŸ f®fë‹ eLika¥ gFÂæš
j§fë‹ Fnuhnk£oLfis eLika
gFÂia neh¡»athW«, br‹£nuhäa®
JUt¥
gFÂia
neh¡»athW«
mik»‹wd.
mdh ãiy-1
f®
ÏiHfŸ
RU¡fkilªJ
Fnuhnkh
nrh«fis
v®
v®
JUt§fis
neh¡»
ÏG¡»‹wd.  
Ïu©L Fnuhnk£oLfis¡ bfh©l
KGikahd Fnuhnkhnrh« vÂbu®
JUt§fis mil»‹wd.   Ïjdhš,
Fnuhnkhnrh«
v©â¡ifæš
Fiwjš
V‰gL»wJ.
vdnt

jªij tê¡
Fnuhnkhnrh«fŸ
Fnuhnkhnrh«fŸ
Ãçjš

ÃizjY«
FW¡nf‰wK«

jhŒ tê¡
Fnuhnkhnrh«fŸ

x¤Âirthd
Fnuhnkhnrh«fŸ
Ïizjš

bršÃçjš - I

bršÃçjš - II

gl« 3.11 äahì° bršÃçjš ãiyfŸ
by¥nlhO‹
Fnuhnkhnrh«fŸ
RU¡fkilªJ
üšnghš njh‹W»‹wd.   x›bthU
FnuhnkhnrhK« br‹£nuhäa® gFÂ
jéu Vida gFÂfëš Ústh¡»š
Ãs¡»‹wd.
irnfh£O‹
x¤Âirthd
Fnuhnkhnrh«fŸ
beU§» tªJ Ïiz nrU»‹wd.   
(x¤Âirthd Fnuhnkhnrh« Ïiz
v‹gJ xnu khÂçahd É‹fis¥
bg‰WŸs jhŒ, jªij Fnuhnkhnrh«fë‹
ÏizMF«). ÏizÎWjš v‹gJ
Eå mšyJ eL¥gFÂæš bjhl§»
Ústh¡»š Ïizahf¥ ÃiztJ MF«.  
Ϫj Ïiz Ádh¥Á° vd¥gL«.   Ϫj
Ïiz͉w Fnuhnkhnrh«fŸ Ïu£ilfŸ
vd¥gL«.
49

myF-3

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò« brašghLfS«

cæçaš

Ï¥bghGJ x›bthU JUt¤ÂY« ghÂ
v©â¡ifæYŸs Fnuhnkhnrh«fŸ  
bfh©l ÏU Fnuhnkhnrh« FG¡fŸ
fhz¥gL»‹wd.
Onyh ãiy 1
x›bthU JUt¤ÂY«, Fnuhnkhnrh«
bjhFÂia¢ R‰¿ c£fU¢ r›Î cUth
»wJ.   Ï›thW x›bthU JUt¤ÂY«
ghÂasÎ Fnuhnkhnrh« cŸs Ïu©L
nrŒ c£fU¡fŸ cUth»‹wd.   f®
ÏiHfŸ kiw»‹wd.
äahì° I   Koéš, c£fUé‹
ne®nfhz¤Â‰F
»ilk£lkhf¢
ir£nlhÃshr¢
RU¡f«
V‰g£L¢
brš gF¥gil»wJ.   ir£nlhÃshr¥
ÃçjY¡F ir£nlhifdÁ° v‹W bga®.
äahì° II
ik£lhÁ° ngh‹wnj kahÁ° II
MF«.  vdnt, ÏJ knaho¡ ik£lhì°
vdΫ miH¡f¥gL»wJ.
äahì° IIÏ‹ ãfœÎfŸ eh‹F
ãiyfëš
m¿a¥gL»‹wd.  
mitahtd:
ònuhãiy II,      bk£lhãiy II,     
mdhãiy II,     Onyh ãiy II
ònuhãiy II
Fnuhnkhnrh«
Ïu£ilfŸ
FWfyil»‹wd.   br‹£çnahšfŸ,
M°l®
ÏiHfis
c©lh¡»¤
JUt¤Â‰F ef®¤J»‹wd.  c£fUkâ,
c£fU¢ r›Î kiw»‹wd.
bk£lhãiy II
Ïu£ilfŸ
Fnuhnk£oLfis¤
jh§»¥ Ão¡F« br©£nuhäa® bg‰WŸs
Fnuhnkhnrh«fŸ f® ÏiHfë‹ eL
ika¥ gFÂæš mik¡f¥gL»‹wd.  
br©£nuhäa®
f®
ÏiHfSl‹
Ïiz¡f¥g£LŸsJ.
mdhãiy II
br‹£nuhäa® Ïu©lhf¥ Ãçtjhš
Ïu©L Fnuhnk£oLfŸ Ã绋wd.  
Ïit j‰bghGJ nrŒ¡ Fnuhnkhnrh«fŸ

50

mšyJ òÂa Fnuhnkhnrh«fŸ vd
miH¡f¥ bgW«.  nrŒ¡ Fnuhnkhnrh«fŸ
vÂbu® JUt¤ij neh¡» ef®»‹wd.
Onyh ãiy II
Ïu©L JUt§fëš cŸs xU
bjhFÂ Fnuhnkhnrh«fŸ RUsilªJ
Fnuhnk£o‹ tiyËdš mik¥ghf
khW»‹wJ.   c£fU¢ r›Î, c£fUkâ
Û©L« njh‹W»‹wd.  Ï›thW Ïu©L
nrŒ c£fU¡fŸ cUth¡f¥gL»‹wd.
ir£nlhifdì°
c£fUé‰F
ne®F¤jhf¢
ir£nlhÃshr¥ Ãçjš eilbg‰W eh‹F
Ïd¢ bršfŸ cUth¡f¥gL»‹wd.
äahì° brš gF¥Ã‹ K¡»a¤Jt«
1. x›bthU Á‰¿d¤Â‹ Fnuhnkhnrh«
v©â¡if ãiy ãW¤j¥gLtj‰fhf
x‰iw ika ÏdbršfŸ cUth¡f¥
gL»‹wd.
2. FW¡nf fy¤jš nrŒfëš kuò
TWfë‹ ntWghLfŸ njh‹Wjiy
V‰gL¤J»wJ.
3. Ï›ntWghLfŸ gçzhk¤Â‰F
_y¥bghUŸfshf mik»‹wd.

1.4 ghu«gça«
bg‰nwhiu
x¤J
kf‹,
kfŸ
miktJ
Ïa‰ifæš
fhz¥gL«
éa¤jF c©ikahF«.   kuòtêahf¥
bg‰nwh®fëläUªJ
g©òfŸ
nrŒfS¡F¡
fl¤j¥gLtJ
cWÂ
ah»wJ.    jiyKiw jiyKiwahf¥
g©òfŸ fl¤j¥gLjY¡F¥ ghu«gça«
mšyJ kughjš v‹W bga®.   g©òfŸ
fl¤j¥gLjš v‹gJ òw¤njh‰w mšyJ
cl‰braèaš mšyJ cŸsik¥Ãaš
mšyJ       Ïd¥bgU¡f¥      g©ghfnth
ÏU¡fyh«.   Ïit g©ò¡TWfshfΫ
ÏU¡fyh«.  xU nrŒ¡F, rk mséš kuò¥   
bghUŸfis¤ jhÍ« k‰W« jªijÍ«
tH§F»wh®fŸ.   vdnt, x›bthU
g©ò« jhŒ, jªijæ‹ kuò¥ bghUshš
(o.v‹.V)  C¡Fé¡f¥gL»wJ vdyh«.

kåj clš cW¥ò k©ly§fë‹ mik¥ò« brašghLfS«
kÂ¥ÕL
gFÂ - m
1. cça éilia¤ nj®ªbjL¤J vGJf.
1. x‰iw Kid ãôuh‹fŸ fhz¥gL« Ïl« _______________________ .
   m) _is     M) j©Ltl«    Ï) fUth¡f eu«ò¤ ÂR   <)  K®ªj eu«ò¤ ÂR
2. cz® cW¥òfëš ml§»ÍŸsJ _______________________.
    m) x‰iw Kid ãôuh‹fŸ               M) ÏUKid ãôuh‹fŸ         
    Ï) gy Kid ãôuh‹fŸ                      <) bkLšny£l£ ãôuh‹fŸ (kaèDiw ãôuh‹fŸ)
3. ekJ clè‹ kdbtG¢Á¥ ÃuÂéidfis¡ f£L¥gL¤J« _isæ‹ gF _____________
   m) ÁW_is         M) bgU_is             Ï) jyhk°           <) iAnghjyhk°
4. _is¤j©o‹ xU gFÂahf mikªJŸsJ vJ?
   m) K‹ _is k‰W« eL _is                       M) eL k‰W« Ë _is
    Ï) K‹ k‰W« Ë _is                                  <) K‹ _is k‰W« j©L tl«
5. j©L tl eu«òfŸ v‹git
   m) cz®¢Á eu«òfŸ     M) Ïa¡F eu«òfŸ      Ï) fy¥ò eu«òfŸ   
    <) _isnahL Ã‹å¥ ÃizªJŸsit.
6. fG¤J¥ gFÂæš fhz¥gL« xU ehsäšyh¢ Ru¥Ã _______________________
    m) m£ßdš Ru¥Ã    M) ãô£lç¢ Ru¥Ã     Ï) ijuhŒL Ru¥Ã        <) fiza«.
7. v¡nrh»iu‹ k‰W« v©nlh»iu‹ Mf brayh‰W« ehsäšyh¢ Ru¥Ã vJ?
    m) fiza«        M) ãô£lç          Ï) ijuhŒL              <) m£ßdš
8. x›bthU 100 ä.è. Ïu¤j¤Âš
_______________________

fhz¥gL«

Ïašghd

Ïu¤j¢

r®¡fiuæ‹

msÎ

    m) 80 - 100 ä.»uh«       M) 80  - 120 ä.»              Ï) 80  - 150 ä.»   <) 70 - 120 ä.».
9. nehŒ¤bjh‰Wjiy v®¡F«  T è«nghir£fŸ vªj cW¥Ãš khWghL mil»‹wd?
    m) ghuhijuhŒL Ru¥Ã

M) ãzÚ®¢ Ru¥Ã

      Ï) ijk°Ru¥Ã

<)  m£ßdš Ru¥Ã

10. äahì° - IÏš x¤Âirthd Fnuhnkhnrh«fŸ n#hoÍWjš ãiy _________________ MF«.
     m) by¥nlhO‹

   M) irnfhO‹

Ï) gh¡»O‹

    <) o¥nshO‹

gFÂ - M

     (brš cly«, M¡[h‹, bl©uh‹, »is¤j KoÎ¥ gFÂfŸ)
12. ÑnH bfhL¡f¥g£LŸs kåj _isæš Ã‹tU« brašfis¡ f£L¥gL¤J« gFÂfŸ Kiwna
m k‰W« M v‹W F¿¡f.
     m) Ef®jš  czU« gFÂ.
     M) gh®it czU« gFÂ.

51

myF-3

11. ÑGŸs gl¤ij tiuªJ bfhL¡f¥g£LŸst‰¿š Ïu©L ghf§fis¡ F¿¡fΫ.

13. brašfë‹ mo¥gilæš ÑnH bfhL¡f¥g£LŸsitfëšcça T‰iw¤ nj®ªbjL¡f
     m) ãô£ç¢ Ru¥Ã Ah®nkh‹fisÍ«, behÂfisÍ« Ru¡»wJ.
     M) ijuhŒL Ru¥Ã ijuh¡ì‹ k‰W« Ï‹Rèid¢ Ru¡»wJ.
      Ï) éªjf§fŸ éªJ¡fisÍ«, M©£nuh#‹ Ah®nkhidÍ« c‰g¤Â brŒ»‹wd.
     <) fiza« behÂfisÍ«, Ah®nkhidÍ« Ru¡»‹wJ.
14. bjhl®Ã‹ mo¥gilæš nfho£l Ïl¤ij ãu¥òf.
      ijuh¡ì‹- MSik Ah®nkh‹.
      m£ßdè‹ -_______________________
15. ÑGŸs T‰WfŸ jtwhf ÏU¥Ã‹ cça T‰¿id vGJf.
     m. Mšgh bršfŸ Ï‹Rèid c‰g¤Â brŒ»‹wd, Õ£lh bršfŸ FSnfhfhid c‰g¤Â
brŒ»‹wd.
     M. fh®£onrh‹ nehŒ v®¥ò¤ j‹ikia¡ Fiw¡»‹wJ.
      Ï. ijk° Ru¥Ã xU ãzÚ®¤ bjhFÂ.
     <. m©lf« K£ilfisÍ«, M©£nuh#idÍ« c‰g¤Â brŒ»wJ.
16. F‹wš gF¥ò v‹gJ Ïd¢ bršfis cUth¡F« xU  ãfœÎ. F‹wš gF¥ò eilbgW« bršfis
nj®ªbjL¡f (Ïd¥bgU¡f vÃÔèaš bršfŸ, bjhL cz®Î vÃÔèaš bršfŸ, fhy«dh®
vÃÔèaš bršfŸ)
17. mÛghéš eilbgW« bršgF¥òKiw
     m. Fnuhnkhnrh« tiy¥ Ëdèš kh‰w§fis V‰gL¤J»wJ.
     M. Fnuhnkhnrh« tiy Ëdèš kh‰w§fis V‰gL¤JtJ Ïšiy.
     Ï. Fnuhnkhnrh«fë‹ v©â¡if Fiw»wJ.
      <. c£fUéš Ãsit V‰gL¤Jtšiy.
18. ÑGŸst‰WŸcça xG§F mikÎKiwæid¤ nj®ªbjL¡f.
     m. irnfh£o‹→  by¥nlhO‹ → gh¡»O‹→ o¥nsh£O‹→  laifbdÁ°
    M. laifbdÁ°→ irnfh£o‹→  by¥nlhO‹ → gh¡»O‹→ o¥nsh£O‹  
     Ï. by¥nlhO‹ → irnfh£o‹→  gh¡»O‹→ o¥nsh£O‹→  laifbdÁ°
19. äahì° brš Ãçjè‹ K¡»a ãfœÎ FW¡nf fy¤jš MF«. ÏJ eilbgW« ãiy
     (by¥nlhO‹, gh¡»O‹, o¥nsh£O‹, irnfh£o‹)

nkY« m¿a

cæçaš

üš

1. Frame work of Science - P
 addy Gannon, Oxform University
Press, New Delhi
Ïiza¤js§fŸ

http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
52

cæçaš

jhtu§fëš
Ïd¥bgU¡f«

myF

4

4. jhtu§fëš Ïd¥ bgU¡f«

jtis

mid¤J
cæçd§fS«
(jhtu§fŸ k‰W« éy§FfŸ) Ïd¥
bgU¡f«
brŒ»‹wd
v‹gij
m¿ªÂU¡»Ö®fsh?
Ïd¥bgU¡f«
v‹gJ,
mnj
Á‰¿d¤ij¢ nr®ªj òÂa cæçfis¤
njh‰Wé¡F« xU Áw¥ò¤ j‹ik
thŒªj cæçaš brayhF«.  czñ£l«,
Rthr« k‰W« fêÎ Ú¡f« ngh‹W ÏJΫ
cæçaš ãfœ¢Áfëš x‹whF«.
cæçfëš Ïd¥bgU¡f«
baåš v‹d ãfG«?

jiy¥Ãu£il¤
jtis

K£ilfŸ
fU
jiy¥Ãu£il

Ïšiy
gl«.4.1 jtisæ‹ thœ¡if¢ RH‰Á

cæçd§fëš eilbgW« Áy Ïd¥bgU¡f Kiwfshtd :

cæçaš

éy§Ffëš Ïd¥bgU¡f KiwfŸ

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f KiwfŸ

Ãsthjš – ònuh£nlh nrhth¡fŸ

Ãsthjš – gh¡Oçah

mU«òjš – FêclèfŸ

mU«òjš - <°£

J©lhjš – j£il¥ òG¡fŸ

J©lhjš – Mšfh¡fŸ
°ngh®fŸ – óŠir

ghèd¥ bgU¡f« - ghÿ£ofŸ

kfuªj¢ nr®¡if k‰W« fUÎWjš –
ó¡F« jhtu§fŸ

54

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«
édh¡fŸ :
1. Ïd¥bgU¡f« v‹whš v‹d?
2. jhtu§fŸ k‰W« éy§Ffëš
eilbgW« Áy Ïd¥bgU¡f Kiwfis¡
F¿¥ÃLf.

fUÎWjš
kfuªj¢
nr®¡if

Kj‹Kjèš óäæš njh‹¿a
cæçd« gh¡Oça« MF«.   mjhtJ,
Ïnahgh¡Oça« v‹gJ Rkh® eh‹F
Úèa‹
M©LfS¡F
K‹ng
óäæš
njh‹¿aJ
v‹gj‰fhd
rh‹WfŸ bj‹ M¥Ãç¡f bjhšY殥
gok§fë‹ _y« m¿a¥gL»‹wd.
flªj
Ïu©L
Úèa‹
M©LfS¡F
K‹ò
njh‹¿a
cæçfëš gy ÃçÎfŸ V‰g£L,
mt‰¿š Ï‹W Áy cæUlD«, Áy
mêªJ« fhz¥gL»‹wd. Mdhš,
gh¡Oça§fŸ Ï‹W« vªj khWghL«
Ïšyhkš
gh¡Oça§fshfnt
thœ»‹wd.

gl«.4.2. kfuªj¢ nr®¡if k‰W« fUÎWjš

gh¡Oça§fŸ,
ÏUrk
gFÂfshf¥
Ãs¡f¥g£L¥ òÂa cæçfis¤ njh‰W
é¡»‹wd.   Ï«Kiw¡F Ïu©lhf¥
Ãs¤jš mšyJ ÏUrk¥ÃçÎ vd¥gL«.
Áy
gh¡Oça§fshd,
ny¡nlh
ghÁšiy,
rhšnkhbdšyh
v‹git
ntfkhfΫ, k‰w¥ gh¡Oça§fshd
ik¡nfh gh¡Oça« oôg®FnshÁ°
v‹gJ
bkJthfΫ
bgU¡f«
mil»‹wd.

4.1  Ïd¥bgU¡f KiwfŸ
4.1.1. xU brš cæçfëš Ïd¥bgU¡f
KiwfŸ.
bt›ntW cæçfëš v›thW
Ïd¥bgU¡f« eilbgW»wJ v‹gij¡
fh©ngh«.   cæçfëš Ïd¥bgU¡f
KiwfŸ, mt‰¿Dila clš, tot«
k‰W« mik¥ig¢ rh®ªnj mikªJŸsJ.

kåj®fS¡F e‹ik ga¡F« brašfŸ
ny¡nlhngÁšiy v‹w
ghiy¤ jæuhf kh‰W»wJ.

gh¡Oçah

kåj®fS¡F¤ Ôik ga¡F« brašfŸ

xU brš cæçfëš Ïd¥bgU¡f«
xU brš cæçfshd, mÛgh k‰W«

braš 4.1

ff <u¥gL¤Âa xU buh£o¤J©il, F뮢Áahd, <ukhd k‰W« ÏUshd
Ïl¤Âš it¡fΫ.
ff cU¥bgU¡F« f©zho _y« buh£o¤J©o‹ nk‰gu¥ig ftå¡f. mnj
buh£o¤J©oid xU thu fhy¤Â‰F¡ ftå¤J¡ F¿¥òfis vL¡f.

55

myF-4

ik¡nfhgh¡Oça«
oôg®FnshÁ°
v‹w gh¡Oça§fŸ vY«òU¡» nehia¤
njh‰Wé¡»‹wd.

Ãs¤jš Kiw
mÛgh

gh¡Oça«

o.v‹.V. Ïu£o¥ghjš
jL¥ò¢ Rt® cUthjš
bršÃçjš

gl«.4.3 xU brš cæçfëš Ïd¥bgU¡f«

ÁªÂ¡f, go¡f, Ëd® m¿f.
V‹ gšntW tif Ïd¥bgU¡f KiwfŸ fhz¥gL»‹wd?
gçzhk« v‹gJ V‰fdnt njh‹¿ÍŸs cæçfŸ go¥goahf ts®¢Á milªJ
Á¡fyhd mik¥òila cæçfŸ njh‹¿d v‹gjhF«. Ïd¥bgU¡f¤Â‹
mo¥gilæš vëa cæçfshd mÛgh k‰W« gh¡Oça§fŸ vëa Kiwfshd,
Ãs¤jš, J©lhjš ngh‹w Kiwfë‹ _y« Ïd¥bgU¡f« brŒ»‹wd. cæçfë‹
clèš Á¡fyhd mik¥ò mÂfkhf, mÂfkhf, mt‰¿‹ Ïd¥bgU¡f KiwfëY«
Ïu©L cæçd§fë‹ nr®¡if KiwfŸ c©lh»d. (M© k‰W« bg©)
gybrš cæçfëš Ïd¥bgU¡f KiwfŸ
1. cly Ïd¥bgU¡f«

J©lhjš

bkh£LéLjš
(mU«òjš)

2. ghèyh Ïd¥bgU¡f«

°ngh®fŸ

kfuªj
nr®¡if

fUÎWjš

cly Ïd¥bgU¡f«
cly Ïd¥bgU¡f« v‹gJ ghèd¥
bgU¡f« Ïšyhkš jhtu§fŸ V‰fdnt
cŸs clš cW¥òfëèUªJ òÂa
jhtu§fis¤ njh‰Wé¡F« ÏdbgU¡f
KiwahF«.
J©lhjš
gy brš, vëa clš mik¥ig cila
cæçfëš, vëikahd Ïd¥bgU¡f
KiwfŸ m¿a¥g£LŸsd.
vL¤J¡fh£lhf,
°ignuhifuh
ghÁæš, jhtu cly«, ÁW ÁW J©Lfshf
cilªJ, cilªj x›bthU J©L« òÂa
°ignuhifuhit cUth¡F»‹wJ.

cæçfëš,
clyik¥Ã‹
mo¥
gilæš gšntW tifahd Ïd¥bgU¡f
KiwfŸ fhz¥gL»‹wd.

braš 4.2

cæçaš

3. ghèd Ïd¥bgU¡f«

T£L E©nzh¡»æš gh¡Oçah
é‹
xU
eGt¤ij
it¤J
c‰W¡ ftå¡f.
mnjngh‹W
gh¡Oçahé‹ Ãs¤jš Kiwia¡
fh©Ã¡F« k‰bwhU eGt¤ijÍ«
c‰W neh¡Ff.
j‰bghGJ
Ïu©L
(eGt§
fëY« )c‰Wneh¡» ftå¤jij
x¥ÃLf.

56

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«
Ï›thnw, Ãiunah~Úy« (f£o¥
ngh£lhš F£o¥nghL«) jhtu¤Âš Ïiy
éë«òfëš
bkh£L¡fŸ
njh‹¿¥
Ëd® mit k©âš éGªJ òÂa
jhtu§fshf ts®¢Á mil»‹wd.

c£fU
FW¡F¢ Rt®
RUŸ tot
gR§fâf«

4.1.3 ghèyh Ïd¥ bgU¡f«
Ñœãiy¤ jhtu§fëš, Ïd¥bgU¡f
khdJ °ngh®fë‹ _y« eilbgW»wJ.  
°ngh®fŸ jo¤j Rtçid V‰gL¤Â¡
bfh©L, jFªj <ukhd gu¥Ãš éGªJ
òÂa jhtukhf tsU« tiu j§fis¥
ghJfh¤J¡ bfhŸ»‹wd.

gl«.4.4 °ignuhifuh J©lhjš

braš 4.3
Vç mšyJ Fs¤ÂèUªJ, ÏiH
ngh‹w mik¥òfis¡ bfh©l
fU«g¢ir Úçid¢ nrfç¡f.
x‹W mšyJ Ïu©L ÏiH
fis¡ f©zho eGt¤Â‹ÛJ
it¡f.
mj‹ÛJ
xUÁy
»ërç‹
Jëfis é£L, f©zho bk‹jfL
it¤J _Lf.

vÃshndh°ngh®fŸ

N°ngh®fŸ

VifÜ£LfŸ

bfhåoah¡fŸ

j‰bghGJ eGt¤ij E©nzh¡
»æš it¤J¡ ftå¡f.

gl«.4.6 ghèyh °ngh®fë‹ tiffŸ

bkh£L

Mšfh¡fëš
cly¢
bršfë‹
ònuh£nlhÃshrkhdJ x‹W Âu©L
bkšèa ciwahš NH¥g£L K£il tot
mik¥òfshf cUth»‹wd.   Ϥjifa
bkšèa Rtiu cila efU« j‹ika‰w
°ngh®fŸ,
V¥shndh°ngh®fŸ
vd¥gL »‹wd.   Ïit Kis¤J¥ òÂa
ÏiHfis¤ njh‰Wé¡»‹wd.

Ïiy éë«ò
gl«.4.5 Ãiunah~Úy«

mU«òjš (m) bkh£LéLjš
iAouhéš,
bršfŸ
bjhl®ªJ
gF¥giltj‹ fhuzkhf F¿¥Ã£l
Ïl§fëš bkh£lhdJ òwtsçfshf¤
njh‹W»‹wd.   Ï«bkh£LfŸ K®¢Á
milÍ« bghGJ, jhŒ cly¤ÂèUªJ
ÃçªJ òÂjhf¢ ÁWÁW iAouh¡fshf
ts®¢Á mil»‹wd.

N°ngh®fŸ
N°ngh® v‹gJ firæiHfis¥
ga‹gL¤Â efU« j‹ikÍila ghèyh
Ïd¥bgU¡f °ngh®fŸ MF«. Ϥjifa
°ngh®fis¢ Áy Mšfh¡fŸ, óŠirfŸ
57

myF-4

°ngh®fë‹ tiffŸ
VÃshndh°ngh®

Ïs«
jhtu«

k‰W« gh¡Oça§fŸ j§fë‹ Ïd¥
bgU¡f¤Â‰fhf cUth¡F»‹wd.

NšKo
kfuªj¥ ig
kfuªj f«Ã

VifÜ£LfŸ

Nš j©L

ghÁfëš rhjfk‰w Nœãiyæš,
cly¢ bršfŸ j§fis¢ R‰¿Y«
mÂf¥goahd
Rt®
mL¡Ffis¢
Ru¡»‹wd.   bršèDŸ
czΥ
bghUŸfŸ nrfç¤J it¡f¥gL»‹wd.  
ÏJ
VifÜ£LfŸ
vd¥gL«.
rhjfkhd Nœãiy cUth»aJ« Ϫj
VifÜ£LfŸ Kis¤J¥ òÂa ÏiHfis
c©lh¡F»‹wd.

N‰ig

bfhåoah
mšè Ïjœ

bgåÁèa« ngh‹w óŠirfëš
cUthF«   xU bršyhyhd, efU«
j‹ika‰w,
ghèyh
Ïd¥bgU¡f
°ngh®fŸ, bfhåonah °ngh®fŸ MF«.

NšfŸ

òšè Ïjœ
gl«.4.7 kyç‹ ghf§fŸ

kyç‹ ghf§fŸ
ky® v‹gJ khWghL milªj
tu«òila ts®¢Áæid cila j©L¤
bjhF¥ò.   c§fis¢ R‰¿, mséY«,
mik¥ÃY«,
tot¤ÂY«
ntWg£l
gšntW ky®fis¥ gh®¤ÂU¥Õ®fŸ.
mit
gšntW
t©z§fëY«
fhz¥gL»‹wd.

édh¡fŸ
1) cly
Ïd¥bgU¡f«,
ghèyh
Ïd¥bgU¡f« - ntWgL¤Jf.
2) ghèyh Ïd¥bgU¡f
Áyt‰iw¡ F¿¥ÃLf.

°ngh®fŸ

cæçaš

4.1.4 jhtu§fëš ghèd¥ bgU¡f«

ky®fë‹ K¡»a¥ ghf§fshtd:

ghèd¥bgU¡f« v‹gJ, Ïu©L
cæçfŸ
<Lg£L,
j§fSila
rªjÂfis cUth¡F« nr®¡ifahF«.
xU fhis jåna òÂa f‹Wfis ju
ÏayhJ.  mj‰F xU gR njit.  xU bg©
ML jåna òÂa M£L¡ F£ofis¤ ju
ÏayhJ, mj‰F X® M© ML njit.
vdnt, xU òÂa rªjÂia cUth¡f
nt©Lkhdhš, M©, bg© v‹w ÏU
ghèd§fS« njit¥gL»‹wd.
ky® v‹gJ, ó¡F« jhtu§fë‹
Ïd¥bgU¡f cW¥ò v‹gij V‰fdnt
Kªija tF¥òfëš go¤JŸÇ®fŸ.
Kjèš Ïij¥ g‰¿ m¿a kyç‹
mik¥ig¥ g‰¿¤ bjçªJ bfhŸnth«.

1. ò šèt£l«, 2 . m šèt£l «
3. kfuªj¤jhŸ t£l«    4. Nyf t£l«.

1.
2.
1.kfuªj¥ ig 2. kfuªj¡ f«Ã  
gl«.4.8. kfuªj¤ jhŸ t£l«

58

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«
m©l¢brš
fhz¥gL»wJ.

kfuªj¤jhŸ t£l« kyç‹ M©
ghfkhF«.

(m)

bg©nfÛ£

Nyf t£l« kyç‹ bg© ghf« MF«.

maš kfuªj¢
nr®¡if

kfuªj¤jhŸ t£l«
kfuªj¤jhŸ t£l« v‹gJ gy kfuªj¤
jhŸfë‹ bjhF¥ghF«.   x›bthU
kfuªj¤jhS« xU fh«ÃidÍ« mj‹
Eåæš ig ngh‹w mik¥òfisÍ«
bg‰WŸsJ.   fh«ò¥ gFÂ kfuªj¡ f«Ã
v‹W«, ig ngh‹w gFÂ kfuªj¥ ig
v‹W« miH¡f¥gL»wJ.   kfuªj¥
igæ‹ klšfS¡FŸ kfuªj¤ öŸfŸ
cŸsd.

j‹ kfuªj¢
nr®¡if

j‹ kfuªj¢
nr®¡if

Nyf t£l«
gl«.4.10 kfuªj¢ nr®¡if

Nyf« bg© Ïd¥bgU¡f cW¥ghF«.  
ÏJ Nèiyfshš MdJ.   NyfkhdJ
Nyf¥ig, Nyf¤ j©L, Nyf Ko vd

4.2 kfuªj¢ nr®¡if
ó¡F«
jhtu§fë‹
ghèd
Ïd¥bgU¡f« v›thW eilbgW»wJ?

NšKo
Nšj©L

ó¡F«
jhtu§fëš
ghèd¥
bgU¡f¤Âš Ïu©L ãfœÎfŸ eilbgW
»‹wd.    1. kfuªj¢ nr®¡if, 2. fUÎWjš.

Nšig

1. kfuªj¢ nr®¡if
kfuªj¥ igæèUªJ kfuªj¤ öŸfŸ
Nyf Koia¢ br‹wilÍ« brany
kfuªj¢ nr®¡if v‹W bga®.   kfuªj¤
öŸfŸ, fh‰W, Ú® k‰W« ó¢Áfshš
vL¤J¢ bršy¥gL»wJ.  Ïit kfuªj¢
nr®¡ifæš <LgL« òw¡ fhuâfshF«.

gl«.4.9 Nyf t£l«

_‹whf ntWgL¤j¥g£LŸsJ.   Nyf¥
igæš NšfŸ cŸsd.   x›bthU
NèY« fU¥ig fhz¥gL»wJ. Ïj‰FŸ

få k‰W« éij cUth¡f¤Â‹ Kjš

braš 4.4
 «kyçš fhz¥gL« kyç‹ ghf§fshd òšèt£l«, mšèt£l«, kfuªj¤
m
jhŸ t£l«, Nyf t£l¤Âid¡ ftå¡f.
kfuªj¤ jhŸfisÍ«, Nyf¤ijÍ« jå¤J¥ Ãç¤J mj‹ ghf§fis¡
ftå¡f
kfuªj¤ öŸfis eGt¤Â‹ÛJ bjë¤J   E©nzh¡»æš it¤J¡
ftå¡f.
59

myF-4

br«gU¤Â¤ jhtu¤ÂèUªJ xU kyiu vL¡f.

K¡»a ãfœ¢Á kfuªj¢ nr®¡ifahF«.
kfuªj¢ nr®¡ifia¤
fUÎWjš eilbgW»wJ.

kfuªj¢ nr®¡if mšyJ mšnyhnfä
vd¥gL«.

bjhl®ªJ

maš kfuªj¢ nr®¡ifæ‹ e‹ikfŸ
1. maš kfuªj nr®¡ifæ‹ éisthf
cUthF«
éijfŸ,
Kis¤J
Âlkhd
jhtu§fshf
tsU«
j‹ikia¥ bg‰¿U¡F«.   mjhtJ
maš kfuªj¢ nr®¡ifæ‹ _y«
òÂa tiffŸ cUthF«.
2. e‹F
Kis¡F«
ÂwDila
éijfŸ cUthF«.

kfuªj¢ nr®¡ifæ‹ tiffŸ
kfuªj¢ nr®¡if Ïu©L tif¥gL«.
j‹ kfuªj¢ nr®¡if,   2. maš
kfuªj¢ nr®¡if.

4.2.1 j‹ kfuªj¢ nr®¡if
(M£nlhnfä)
j‹
kfuªj¢
nr®¡if
v‹gJ
M£nlhnfä vd¥gL«.   xU kyç‹
kfuªj¤ öŸ, mnj kyçš cŸs Nyf
Koia¢
br‹wiltj‰nfh
mnj
jhtu¤ij¢ nr®ªj k‰bwhU kyç‹ Nyf
Koia¢ br‹wilÍ« ãfœ¢Á¡F¤ j‹
kfuªj¢ nr®¡if v‹W bga®.

maš kfuªj¢ nr®¡if¡fhd fhuâfŸ
kfuªj¤ öshdJ xU kyçèUªJ
k‰bwhU kyU¡F vL¤J¢ brštJ
v›thW ÏaY»wJ?

cæçaš

j‹ kfuªj¢ nr®¡ifæ‹ e‹ikfŸ
1. ÏUghš ky®fëš kfuªj¢ nr®¡if
f£lhakhf eilbgW«.
2. j‹ kfuªj¢ nr®¡if òw¡fhuâ
fis¢ rh®ªÂU¡f njit Ïšiy.
3. kfuªj¤ öŸfŸ Åzhtšiy.
j‹ kfuªj¢ nr®¡ifæ‹ ÔikfŸ
1. Fiwªj v©â¡ifæš éijfŸ
cUthF«.
2. fUñ© äf¡ Fiwthf ÏU¡F«.  
vdnt, éijfŸ äf eètilªj
jhtu§fisna cUth¡F«.
3. òÂatif¤ jhtu§fŸ cUthfhJ.  
mj‹
fhuzkhf¤
jhtu§fŸ
go¥goahf kiwa neçL«.

maš kfuªj¢ nr®¡if eilbgw
nt©Lbkåš, xU kyç‹ kfuªj¤
öshdJ   k‰bwhU jhtu¤Â‹ kyU¡F
vL¤J¢ bršy¥gl nt©L«.   òw¡
fhuâfshd éy§FfŸ, ó¢ÁfŸ, fh‰W
k‰W« Ú® M»at‰¿‹ _y« maš kfuªj¢
nr®¡if eilbgW»wJ.   gwitfë‹
tê kfuªj¢ nr®¡if (M®å¤njh~Ãè)
ó¢ÁfŸ (v©lnkh~Ãè)

braš 4.5
••

 §fŸ mU»š cŸs njh£ l¤Âš
c
cŸs ky®fis¢ nrfç¡f.  

••

 ªbjªj¤ jhtu¤Âš v¤jifa
v
ó¢ÁfŸ,
gwitfŸ
kfuªj¢
nr®¡ifæš
<LgL»‹wd
v‹gij¡ f©LÃo¤J¥ gÂÎ
brŒf.

éy§Ffë‹ tê kfuªj¢ nr®¡if
(N~Ãè)

4.2.2 maš kfuªj¢ nr®¡if
(mšnyhnfä)

éy§FfŸ k‰W« ó¢Áfë‹ thæyhf
eilbgW« kfuªj¢ nr®¡if N~Ãè
vd¥gL«.

xU kyç‹ kfuªj¤ öŸ k‰bwhU
jhtu¤Â‹ kyçš cŸs Nyf Koia¢
br‹wiltnjh mnj Ïd¤ij¢ nr®ªj
k‰bwhU jhtu¤ij br‹wiltnjh maš

gwitfŸ, mâšfŸ k‰W« ó¢ÁfŸ,

60

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«
ÁwFfŸ fhz¥gL«.   Áy ky®fëš,
Nyf KoahdJ kfuªj öŸfis
vëš bgWtj‰F V‰wthW mséš
bgçajhfΫ, »is¤J« ÏwF ngh‹W«
fhz¥gL«.  v.fh.k¡fh¢ nrhs«.
månkhÚy°
ò‰fŸ k‰W« ig‹.

ky®fS¡F

v.fh.

Úç‹ tê kfuªj¢ nr®¡if
(iAonuh~Ãè)

gl«.4.11 éy§Ffë‹ _y« kfuªj¢ nr®¡if

ky®fë‹ gy t©z ãw mšèfshš
<®¡f¥gL»‹wd.   Ï«ky®fŸ mséš
bgçajhfΫ ešy kzKilajhfΫ
cŸsd.  xUÁy ky®fëš ešy kzK«,
ó¢ÁfŸ c©Qtj‰nf‰w njidÍ«
Ru¡»‹wd.   ó¢ÁfŸ tê kfuªj¢
nr®¡ifjh‹ bghJthf eilbgW«
kfuªj¢ nr®¡if KiwahF«.
fh‰Wtê kfuªj¢ nr®¡if
(månkh~Ãè)

gl«.4.13 Úç‹ _y« kfuªj¢nr®¡if

Úç‹ _y« eilbgW« kfuªj¢
nr®¡if
Ú®thœ
jhtu§fëš
eilbgW»wJ.    ÏJ iAonuh~Ãè
vdΫ miH¡f¥L»wJ.   ky®fŸ
Á¿ajhfΫ
äf
E©âajhfΫ
fhz¥gL«.  v.fh. thè°neçah.

fh‰¿‹ _y« kfuªj¢ nr®¡if
eilbgW«
bgU«ghyhd
ky®fŸ
Á¿ajhfΫ, kzk‰wjhfΫ nj‹ Ru¥ò

braš 4.6

mªjªj
tê
kfuªj¢
nr®¡iffS¡nf‰g, m«ky®fëš
fhz¥gL«
jftikÎfis
F¿¥bgL¤J xU m£ltizia¤
jah® brŒf.

gl«.4.12. fh‰¿‹ _y« kfuªj¢ nr®¡if

m‰wjhfΫ fhz¥gL«.   fh‰¿‹ _y«
kfuªj¤ öŸfŸ vL¤J¢ bršY«nghJ,
ÅzhF« kfuªj¤ öŸfis <Lf£l,
mÂf mséš kfuªj¤ öŸfis
cUth¡F»‹wd.   kfuªj¤ öŸfŸ
fh‰¿š vL¤J¢ brštj‰nf‰g cy®ªj
öŸfshf ÏU¡F«.  Áy kfuªjöŸfëš

4.3. fUÎWjš
kfuªj¢ nr®¡ifia¥ g‰¿¥ go¤jij
ãidÎ¥gL¤Â¥ gh®¡fΫ.

61

myF-4

éy§F tê, fh‰W tê, Ú® têæš
kfuªj¢ nr®¡if eilbgW« Áy
jhtu§fë‹ ky®fis¢ nrfç¡f.

kfuªj¤
öŸfŸ,
kfuªj¥
igæèUªJ Nyf Koia miltJ
kfuªj¢ nr®¡if vd¥gL«.   x›bthU
kfuªj¤ öS«, v¡ir‹, Ï‹il‹ vd
ÏU ghJfh¥ò ciwfis¥ bg‰WŸsJ.  
btëÍiw (v¡ir‹) jo¤J«, gy
Á¿a ts®Jisfis¡ bfh©LŸsJ.  
cŸSiw (Ï‹il‹) bkšèa ÛŸj‹ik
cilaJ.

gF¥ò‰W Ïu©L M© nfÛ£Lfshf
khW»‹wd (éªJfŸ).

4.3.1 fUÎWjš ãfœ¢Á
kfuªj¡
FHš
fU¥ig¡FŸ
NšJisæ‹
têahf
EiH»wJ.  
Ϫj ãiyæš kfuªj¡ FHš bto¤J,
nfÛ£LfŸ kfuªj¡ FHèš ÏUªJ
fU¥ig¡FŸ brš»‹wd.  m©l¤Jl‹
X® M© nfÛ£ Ïiz»wJ.   Ϫj
Ïizé‰F¡ fUÎWjš v‹W bga®.

kfuªj¤ öŸ

KGikailªj fUΉw K£il¡F
irnfh£ v‹W bga®.   ÏJ fUthf
ts®»wJ.

éªJ
kfuªj¡ FHš

4.3.2 Ïu£il¡ fUÎWjš

FHš c£fU
gl«.4.14 kfuªj¤ öŸ Kis¤jš

kfuªj¤ öŸ Kis¤jš
kfuªj¤ öŸ, jFªj Nyf Koæš
éGªjJ« Kis¡f¤ bjhl§»éL« .
K®ªj kfuªj¤ öŸ Ïu©L bršfis¡
bfh©lJ.  bgça brš cly¢ brš v‹W«,
Á¿a brš c‰g¤Â brš (b#dnuo›
brš) v‹W« miH¡f¥gL»wJ.   cly¢
bršyhdJ Kis¤J ts®Jisæ‹
_y« »ê¤J¡ bfh©L btë tU»wJ.  
ÏJ Nyf¤ j©L têahf   Ú©l xU
FHhŒ nghš ts®»wJ.   ÏJnt kfuªj¡
FHyhF«.  c‰g¤Â brš kfuªj¡ FHhæš

Ïu©lhtJ M© nfÛ£ Ïu©lh«
ãiy c£fUÎl‹ Ïiz»wJ.  Ïu©lh«
ãiy c£fU Ïu£il ka¤ j‹ikÍilaJ.  
Ϫj ÏUka c£fUÎl‹ k‰nwh® M©
nfÛ£ ÏiztJ _éizÎ vd¥gL«.  
_éizé‹ _y« cUthF« c£fU
fUñ© c£fU vd¥gL«. Vbdåš, ÏJ
fUñiz c©lh¡F»wJ. fUñ© X®
czñ£l¤ ÂRthF«.  ÏJ fU ts®tj‰F
cjλwJ.   Ïu©L M© nfÛ£Lfëš
x‹W
m©l¤JlD«,
k‰bwh‹W
Ïu©lh« ãiy c£fUÎlD« ÏiztJ
Ïu£il¡ fUÎWjš vd¥gL»wJ.

kfuªj¤ öŸ

cæçaš

Nš j©L

kfuªj¡ FHš

Nš

fU¥ig

gl«.4.15 fUÎWjš

gl«.4.16 Ïu£il¡ fUÎWjš

62

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«
4.4.2. rij¥g‰WŸs jå¡få

4.3.3 fUÎWjY¡F¥ Ë V‰gL«
kh‰w§fŸ

rij¥ g‰WŸs jå¡ fåfŸ,
K®¢ÁÍW«
bghGJ
rij¥
g‰WŸsjhfΫ,   rhW ãiwªjjhfΫ
cŸsd.   Ïit btoah¤ j‹ik
bfh©lit.   få¤ njhyhdJ, få
btë¤njhš (vÃfh®¥) få eL¤njhš
(Ûnrfh®¥) få cŸnjhš (v©nlhfh®¥)
vd K¥gFÂfshf ntWgL¤j¥g£LŸsJ.

fUÎW¤jY¡F¥ Ëd®,
1. NyhdJ éijahf khW»wJ.
éij

3. Nyf¥ig
ts®ªJ
fåahf khW»wJ.

ciwfshf
bgçjh»¡

rij¥ g‰WŸs få ÏU tif¥gL« 1.
g¡nf£, (KG¢ rij¡få)       2. £%¥ (cŸ
X£L¢ rij¡ få).

4.4 få cUthjš
c§fŸ midtU¡F« fåfŸ v‹gJ
bjçªj x‹whF«.   Ïit, e« m‹whl
thœéš e«äläUªJ Ãç¡f Ïayhjjhf
cŸsJ.  fåfëš cŸs it£lä‹ r¤J   
ek¡F M‰wiy¤ jU»‹wJ.
j‰bghGJ eh« fåfë‹ ts®¢Á
mjå‹ tiffis¥ g‰¿¡ fh©ngh«.
fåfŸ
fUÎWjè‹
éisthf
cUth»‹wd v‹gij eh« Kªija
ghl¤Ânyna gæ‹WŸnsh«.   fUΉw
K®ªj N‰ig, få vd¥gL«. Ïš
Ïu©L ghf§fŸ cŸsd.
1. få¤njhš (bgçfh®¥) 2. éijfŸ.
fUÎWjš
eilbgwhknyna
Áy
jhtu§fëš fåfŸ cUth»‹wd.  
m¤jifa
fåfS¡F¡
fUÎwh¡
fåfŸ (m) gh®¤Ândhfh®Ã¡ fåfŸ
v‹W bga®.
v.fh. éijæyh¤ Âuh£ir, bfhŒah,
Kjèad.

g¡nf£ tif¡ fåfŸ Û©L«,
bg®ç, bA°bgçoa«, ngh«, bg¥ngh vd
tif¥gL¤j¥g£LŸsd.
4.4.3 cy®jå¡få : Ï¡fåfë‹
btë¤njhš
cy®ªJ
fhz¥gL«.
mit bto¥gj‹ mo¥gilæš _
tiffshf¥
Ãç¡f¥gL»‹wd.
1.
cy®btofå,
2.
cy®btoah¡få,
3. ÃsΡ få
cy®btofå:
få
K®ªjË
bto¤J éijfis btëna‰W«.
cy®btoah¡få: få K®ªjhY«
bto¥gšiy. fåæ‹ btë¥òw¤njhš
mG»aË éijfŸ btëna‰w¥gL«.
4.4.4 ÃsΡfå : få K®ªjË
xUéij bfh©l gy ghf§fshf¥
ÃçÍ«.   Ϫj¥ ghf§fS¡F bkçfh®¥
v‹W bga®. éijfis¡ bfh©l
bkçfh®¥ bto¥gšiy. vdnt, ÃsΡ
fåahdJ cy®bto k‰W« cy®btoahj
vd ÏUg©òfisÍ« bfh©LŸsJ.

4.4.1 fåfë‹ tifghL
fåfŸ ÑGŸsthW tif¥gL¤j¥
g£LŸsd.
jå¡få, ÂuŸfå, T£L¡få vd
_tif¥gL«.
jå¡få,
rij¥g‰WŸs
jå¡få v‹W«, cy®få v‹W«
tif¥gL¤j¥g£LŸsJ.

braš 4.7
gy
tifahd
fåfis¢
nrfç¡f. mit v›tif¡ få
vd m¿ªJ mt‰iw¥ g‰¿¡ F¿¥ò
vGJf.

63

myF-4

2. NYiwfŸ
khW»‹wd.

nkY« m¿ªJbfhŸnth«
ÁªÂ¡f, go¡f, Ëd® m¿f.
fåfëš V‹
fhz¥gL»‹wd?

gy

tiffŸ

gl«.4.17 be£oè§f«

4.4.5 ÂuŸfå

nkšk£l N‰igbfh©l Ïizahj
gy NšÏiyfŸ cŸs jåkyçèUªJ
cUthF« få ÂuŸfåahF«. jå¤j
x›bthU
NèiyÍ«
ÁWfåahf
ts®¢Áail»wJ. vdnt, ÂuŸfåæš  
bghJthd xU fh«Ãš gy ÁWfåfŸ
bfh¤jhf¡
fhz¥gL«.
v.fh.
be£oè§f«.
mndhdh °Fthnkhrh (Ójh¥gH«)
jhtu¤Â‹
fåæš
Nèiyfë‹
éë«òfŸ ÏizªJ xU KG¡fåahf
njh‹W«.

gl«. 4.18 Ójh¥gH«

4.4.6 T£L¡få
gy ky®fŸ bfh©l xU kŠrçæš
ÏUªJ
cUthF«
x‰iw¡få
T£L¡fåahF«. ÏJ ÏUtif¥gL«.
1) nrhnuhÁ°, 2) ir¡nfhd°.

få

jå¡få

cy®få

rij¥g‰WŸs få

cæçaš

KG¢ rij¡få
1. bg®ç
2. bA°bgçoa«
3. ngh«
4. bg¥ngh

cŸ x£L¢
rij¡få
(£%¥)

(i) miw btofå

T£L¡få

ÂuŸfå

nrhnuhÁ°

cy® btofå
1. ÏUòwbtofå
(byT«)
2. xUòwbtofå
3. fh¥Nš
(ii) jL¥ò¢ Rt® miw
btofå
fåfë‹ tif¥ghL

64

irnfhd°

cy® btoah¡  
få
1. mы
2. nfçah¥Á°
3. Á¥bršyh
4. bfh£il

ÃsΡ få
1. byhbk©l«
2. »çnkhfh®¥

3. bu¡kh

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«

t.v©.

tif

gl«

és¡f«

1.

bg®ç

j¡fhë

ÏJ x‹W mšyJ gy éijfŸ bfh©l
få. Ïj‹ btë¤njhš äfΫ bkšèaJ.
eL¤njhš rhW« rij¥g‰WŸsjhÍ«
fhz¥gL»wJ.
éijfŸ
Ïš
òijªJŸsd
Ï¥gFÂ
c©Q«
gFÂahF«. v.fh. j¡fhë.

2.

bA°bgçoa«

MuŠR

Ï¡få, m¢R Nš x£LKiw bfh©l
gy Nyf ÏiyfŸ ÏizªJ nkš k£l
N‰igæèUªJ
ts®¢Á
mil»wJ.
Ïj‹ få¤ njhèš, få btë¤njhš
jo¤J«, gy v©bzŒ¢ Ru¥Ãfis¡
bfh©L« fhz¥gL»wJ. få eL¤njhš
bt©ikahd gŠR ngh‹¿U¡F«. ÏJ
få btë¤njhYl‹ ÏizªJŸsJ.
få cŸnjhè‹ c£òw¢ Rt®fëèUªJ
rij¥ g‰WŸs gy rhWŸs öéfŸ
njh‰Wé¡f¥gL»‹wd. ÏJnt fåæ‹
c©Q« gFÂahF«. v.fh. MuŠR

3

ngh«

M¥ÃŸ

Ï¡få
gyéijfŸ
bfh©lit.
Ïizªj IªJ Nyf ÏiyfŸ bfh©l
Ñœk£l¢ N‰ igæèUªJ njh‹W»‹wJ.
Ïš c©z¡ Toa gF rij¥ g‰WŸs
ó¤jskhF«.
c©ikahd fåæ‹
cŸns gyéijfŸ fhz¥gL«. v.fh.
M¥ÃŸ, ngç.

4

bg¥ngh

btŸsç

ÏJ _‹W Nyf ÏiyfŸ ÏizªJ Rt®
Nš x£L Kiwia¡ bfh©l Ñœ k£l¢
N‰igæèUªJ njh‹W»wJ. Nš x£L¤
ÂRéš gy éijfŸ fhz¥gL»‹wd.
fåæ‹ eL¤njhY« Nš x£L¤ ÂRΫ
c©Q« gFÂah»wJ.
v.fh. F¡f®Ã£lh (órâ), btŸsç

5

£%¥
cŸ x£L
rij¡få

kh

ÏJ X® miw, xU éij bfh©l
rij¡få.
Ï¡få xU Nyf Ïiy
Nyf¤ÂèUªJ c©lh»wJ. Ïj‹ få¤
njhèš, btë¤njhš, njhš ngh‹W«,
eL¤njhš rij¥g‰WŸsjhfΫ, cŸnjhš
fš
ngh‹W
fod¤j‹ikahfΫ
fhz¥gL«.
rij¥g‰WŸs eL¤njhš
c©Q« gFÂahF«.
cŸnjhš fš
ngh‹w fodkhf ÏU¥gÂdhš, Ï¡få
fš ngh‹w få v‹W miH¡f¥gL»wJ.

65

myF-4

rij¥g‰WŸs fåfŸ

cy® btofåfŸ : Ï¡fåfŸ cy®ªj få¤ njhiy¡ bf©LŸsJ. cy®fåfŸ,
bto¤J éijfis btëna‰W»‹wd. mit bto¡F« éj¤Â‹ mo¥gilæš cy®
btofåfŸ, cy® btoah¡fåfŸ, ÃsΡ fåfŸ vd Ãç¡f¥gL»‹wd.
t.
v©.

tif

gl«

és¡f«

1

ÏUòw bto
få
(byT«)

g£lhâ

Ï¡få xU Nyf Ïiyædhš Md
X® miw k‰W« éë«ò Nš x£L Kiw
bfh©l
nkšk£l
N‰igæèUªJ
c©lh»wJ. få K®¢Á milªjJ«,
få¤njhè‹
ÏUòw§fëY«
cŸs éë«òfŸ bto¤J éijis
btëna‰W»‹wd. v.f. mtiu, g£lhâ

2.

xU òw
btofå

vU¡F

Ï¡fåÍ«,
ÏUòw
btofåia¥
ngh‹wnj.
Mdhš, få¤njhš xU
éë«Ãš k£L« bto¤J éijfis
btëna‰W»‹wd.
v.fh. vU¡F.

3.

fh¥Nš
m) miw
btofå

gU¤Â

M) miw
jL¥ò¢ Rt®
btofå

bt©il

gy éijfŸ bfh©l få, gy Nyf
ÏiyfŸ Ïizªj nkš k£l mšyJ
Ñœk£l¢
N‰igæèUªJ
ts®¢Á
milªj fåahF«. Ï¡fåfŸ gšntW
Kiwfëš bto¡»‹wd.
v.fh. gU¤Â, bt©il

cy® btoah¡ få
Ï¡fåfëš få¤njhš cy®ªJ éijfis btëna‰w få ciw Ãstiltšiy.
få¤njhš mG»a Ëòjh‹ éijfŸ btëna‰w¥gL»‹wd.

cæçaš

1.

btoah cy®
ÁW få
(mы)

»ëkh£o°,
mªÂkªjhiu

66

Ï¡få xUéij bfh©lJ. xU
Nyf Ïiy, xU Nyf miw, nkšk£l
N‰igæèUªJ
c©lh»aJ.
få¤njhš cy®ªJ r›Î ngh‹W
éijÍiwÍl‹
Ïizahkš
jå¤ÂU¡F«.
v.fh. »ëkh£o°, mªÂkªjhiu

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«
2.

btoah cy®
jhåa«
(nfçah¥Á°)

beš

xUéij bfh©l få. xU Nyf
Ïiy, xU Nyf miw, nkš k£l¢
N‰igæèUªJ
njh‹¿a
ÁW
få.
få¤njhš éijÍiwÍl‹
ÏizªÂU¡F«.
v.fh. beš, nfhJik, nrhs«.

3.

Á¥bryh

oiulh¡°

ÏJ
Ñœk£l¢
N‰igæèUªJ
njh‹¿a ÏU Nyf Ïiy Ïizªj
Xuiw, xUéij bfh©l få.
Ïj‹ få¤njhš éijÍiwÍl‹
Ïizahkš jå¤ÂU¡F«. v.fh.
£iulh¡°, NçafhªÂ.

4.

bfh£il

KªÂç

ÏJ cy® btoah xU éij bfh©l
få.
Ïj‹ få¤njhš tw©L
fod¤ j‹ik bfh©oU¡F«. ÏJ
Ïu©L mšyJ gy Nyf Ïiy
bfh©l nkšk£l¢ N‰igæèUªJ
njh‹¿aJ.
v.fh.KªÂç.

4.4.4. ÃsΡ fåfŸ
Ï¡få, gy xUéij bfh©l ÁW gFÂfshf¥ Ã绋wJ. Ï¢ÁW gFÂfŸ
x›bth‹W« bkçfh®¥ vd¥gL«.
Ϫj bkçfh®¥òfëš éijfŸ bto¤J
btënawhkš cŸnsna fhz¥gL«. vdnt, ÃsΡ fåfŸ, btofå, btoah¡få
M»a ÏU fåfë‹ g©òfisÍ« bfh©LŸsJ.
fUnty«
1

byhbk©l«

Ï¡få, ÏUòw btofåia x¤JŸsJ. Ï¡fåæš
éijfS¡»ilna FW»a gFÂ fhz¥gL»wJ.
Ï¥gFÂæš få xU éij bfh©l ÁW gFÂahf¥
Ãç»wJ. v.fh.fUnty«.

bfh¤Jkšè ÏJ ÏU Nyf ÏiyfŸ Ïizªj, ÏU miwfis¡
bfh©l Ñœk£l¢ N‰igæèUªJ c©lh»a
fåahF«. ÏJ ÚŸ th¡»š ÃsΉW Ïu©L xU
éijÍŸs btoah¢ ÁW fåfsh»‹wd. Ïj‰F
bkçfh®¥ v‹W bga®. v.fh. bfh¤Jkšè

¡çnkhfh®¥

Mkz¡F
3.

bu¡kh

ÏJ _‹W Nyf ÏiyfŸ Ïizªj nkšk£l¢
N‰igæèUªJ ts®¢Áailªj få. Kjèš få
bto¤J xU éijÍŸs ÁW fåah»wJ. ÃwF
x›bthU ÁW fåÍ« kWgoÍ« Ústh¡»š ÃsªJ
éijfis btëna‰W«. ÏJ x‰iw éijbfh©l
_‹W fh¡f°fshf¥ Ã绋wJ. v.fh. Mkz¡F

67

myF-4

2.

4.4.6 T£L¡få
kŠrçæYŸs všyh ky®fS« rij¥g‰WŸsjhf kh¿, äfΫ beU¡fkhf
mikªJ T£L¡fåia cUth¡F»wJ. T£L¡fåfŸ ÏU tif¥gL«.  1. nrhnuhÁ°,
2. irnfhd°
1.

nrhnuhÁ°

gyh

Ï¡fåæš kŠrçæ‹ ika¤j©L, klš,
f® kŠrçæ‹ ky®fŸ mid¤J« ÏizªJ
T£L¡fåia¤
njh‰Wé¡»‹wd.  
gyh¡fåæš ika m¢R jo¤J¢ rij¥
g‰WilaJ.  jo¤j rij¥ g‰Wl‹ fhz¥gL«
óéjœfŸ c©Q« gFÂahF«.   få¤
njhš igngh‹W xU éijÍl‹ ÏU¡F«.  
Ú©l, bt©ikahd, j£ilahd c©Q«
óéjœfS¡F Ïilna fhz¥gl¡ Toa
mik¥òfŸ ky£L ky®fshF«.   fåæ‹
nk‰òw¤Âš
fhz¥gL«
K£fŸ
Nš
KofshF«.

2.

irnfhd°

m¤Â

ÏJ iAgªnjhoa« v‹w Áw¥ò tif
kŠrçæèUªJ
njh‹¿a
k‰bwhU
tif T£L¡fåahF«.   m¤Â¡fåæš
ó¤js« rij¥g‰WlåUªJ fåæ‹
c©Q« gFÂah»wJ.   Ïš bgU«
mséyhd E©âa xUghš ky®fŸ
fhz¥gL»‹wd. v.fh. Mš, m¤Â.

cæçaš

4.4.7. éij cUthjš
fUΉw Nš, éij vd¥gL«.
éijæš, fU, czÎ¥ bghUŸfbsd
éijÍiwædhš NH¥g£LŸsJ.   rhjf
khd Nœãiyæš éij Kis¤J¥ òÂa
Ïsªjhtu§fshf ts®¢Á mil»wJ.
éijfŸ, msÎ, tot«, t©z«
k‰W« nk‰gu¥ò M»at‰¿š bgU«
mséš ntWg£L¡ fhz¥gL»‹wd.  
M®¡»L
jhtu§fëš
v©z‰w
E©âa éijfŸ JfŸ ngh‹W
fhz¥gL»‹wd.  bj‹idæš, mséš
bgça xnu xU éij cŸsJ.  Ï›éij
xU KG jhtukhf ts®¢Á m i l » w J .
68

éijæš
(fUéš)
fhz¥gL«
éijæiyfë‹
v©â¡ifæ‹
mo¥gilæš
ó¡F«
jhtu§fis
xUé¤Âiy ÏUé¤Âiy,   jhtu§fŸ
vd ÏUtiffshf¥ Ãç¡fyh«.
1. ÏU é¤Âiy¤ jhtu§fŸ :
éijfŸ
ÏU
é¤Âiyfis¡
bfh©LŸsd.   v.fh. g£lhâ, mtiu
k‰W« Mkz¡F.
2. xU é¤Âiy¤ jhtu§fŸ :  
éijfŸ
xU
é¤Âiyia¡
bfh©LŸsd.   v.fh. k¡fh¢ nrhs«,
beš, nfhJik k‰W« bt§fha«.

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«

éij ciw
éijciw

é¤ÂiyfŸ
Kisnt®
fUñ©
fU

gl«.4.19 ÏU é¤Âiy¤ jhtu éij (mtiu)

gl«.4.20 xU é¤Âiy¤ jhtu éij (beš)

ÏU é¤Âiy éijæ‹ mik¥ò (mtiu)

Kis¡FU¤Âš Á¿a F£ilahd ika¤
j©L«, äf¢ Á¿a bkh£L«, Féªj
Ïu©L Á¿a ÏiyfS« cŸsd.

mtiu éijahdJ jo¤j, ÁWÚuf
tot« bfh©L, bkèjhf xU òw«
tisªJ fhz¥gL«. Ϫj¥ gFÂæš,
ÚŸ t£l¤Âš   mikªj bt©ikahd
r‰W jo¤j u~ng v‹w mik¥ò cŸsJ.  
Ϫj u~ngæ‹ xU Eåæš Á¿a Jis
cŸsJ.   Ïj‰F ts®Jis mšyJ
ik¡nuhigš v‹W bga®.

beš,
jhtu¤Â‹
éij
vd
miH¡f¥g£lhY« mJ c©ikæš xU
fåahF«. ÏJ btoah xU éijÍila
jå¡få MF«.   Ïj‰F¡ nfçah¥Á°
v‹W bga®. beš éijæ‹ ciw äf
bkšèajhF«.  fåÍiw bkšèaJ k‰W«
ÏJ éijÍiwÍl‹ ÏizªJŸsJ.  
fåahdJ bghJthf kŠrŸ ãw¥ óto¢
brš k‰W« ó¡fh«ò¢ bršfshš _
l¥g£LŸsJ.  bghJthf Ïj‰F cä v‹W
bga®.   fUthdJ °T£lšy« vd¥gL«
xU é¤ÂiyiaÍ«, FW»a m¢irÍ«
bfh©LŸsJ.   FW»a m¢ÁDila
moEåæš KisntU«, Eå Kidæš
Kis¡ FU¤J« cŸsJ.  Kis ntuhdJ
nfhènahiurh vd¥gL« Kisnt®
ciwædhš _l¥g£LŸsJ.   Ïnj
ngh‹W Kis¡FU¤J nfhèah¥ilš
vd¥gL« ciwædhš _l¥g£LŸsJ.

Úçš Cw it¡f¥g£l éijia
bkJthf mG¤J«nghJ, Ú®¤JëÍ«,
fh‰W¡ FäœfS« Ϫj ts®Jisæ‹
têahf btë tU»‹wd.
fU, éijÍiwahš NH¥g£LŸsJ.  
fUéš xU ika m¢R cŸsJ.  ÏjDl‹
rij¥g‰WŸs
ÏUéijæiyfŸ
ÏizªJŸsd.   ika m¢Á‹ xU
Kidæš KisntU« k‰bwhU Kidæš
Kis¡FU¤J« cŸsd.   Kisntç‹
EåahdJ,
ts®Jisæ‹
mU»š
mikªJŸsJ.   Kis¡ FU¤jhdJ,
ÏU é¤ÂiyfS¡F Ïilæš cŸsJ.  

69

myF-4

xU é¤Âiy éijæ‹ mik¥ò (beš)

beš fåia <ukhd k©âš C‹¿a
XçU ehëš Ã‹d® nfhènahiurh
éij ciwia¡ »ê¤J¡ bfh©L btë
tU»wJ.   nfhènahiurhit¡ »ê¤J¡
bfh©L Kisnt® btë tU»wJ.   
Ϫj Kisnt® be‰ gæç‹ nt®¤
bjhFÂahf khWtšiy.  Ïj‹ Ëd®
tsU« Kis¡FU¤J mo¥gFÂæš
cŸs
fQéèUªJ
nt®fŸ
njh‹W»‹wd.   vdnt, Ϫj nt®fŸ
nt‰¿l nt®fŸ vd miH¡f¥gL»‹wd.
Ϫj nt‰¿l nt®fŸ K®ªj gæç‹ ršè
nt®¤bjhF¥ghf khW»wJ. Ïj‰»ilna
Kis¡FU¤J
mj‹
ciwia¡
(nfhènah¥ilš)
»ê¤J¡bfh©L
jiu¡F nkš ts®»wJ.

bjçªJ bfhŸ!
lh®é‹ K£ilnfh°, bt§fha«
ngh‹w jhtu§fë‹ éijfis¥
ga‹gL¤Â,
flš
Úçš,
éij
Kis¤jèš, flš Úç‹ bt¥gãiy
jh¡f«
k‰W«
éijfŸ
flš
Úçš äj¤jš M»at‰iw¥ g‰¿
MŒÎfis nk‰bfh©lh®.   Mdhš,
flš Úçš éijfŸ Ïw¥gij¤
j‹Dila
MŒé‹
Koéš
f©l¿ªjh®.   mt® MŒé‰F¥
ga‹gL¤Âa 87 Á‰¿d§fëš ¾
g§F éijfŸ, flš Úçš 28 ehŸfns
jh¡F¥Ão¤jd v‹gij lh®é‹
m¿ªjh®.

#hofëš, flš ÚU« mt‰¿š
éij fisÍ« vL¤J¡bfh©L 7
ehŸfS¡F¥ ÃwF m›éijfis¢
ršyilæš Ï£L, FHhæèUªJ tU«
j©Ùçš fGÎf.   Û©L« mjid¡
F¿¥Ã£l
bjh£ofëš
C‹¿,
ts®¢Áia¡ ftå¡f.
v©â¡ifæš éijfŸ cUth»‹wd.  
xU jhtu¤Â‹ éijfŸ mid¤J«
mj‹ jhŒ¤ jhtu¤Â‹ mU»nyna
éGªJ
Kis¤jhš,
C£l«,
Ú®,
M¡Á#‹, Nça xë Ït‰¿‰fhf¥ ngh£o
V‰gL»wJ.  xnu Ïl¤Âš Ïs« jhtu§fŸ  
T£lkhf ÏU¡F«bghGJ, vëš nkÍ«
éy§Ffëdhš mê¡f¥g£LéL»‹wd  
컋iy,
m¤jhtu¢
Á‰¿d§fŸ
KGtJkhf mêÍ« ãiyia V‰gL¤J«.
bgU«ghyhd jhtu§fëš fåfS«
éijfS« guªj mséš guÎtj‰F
V‰g¥ gy jf mikÎfis¥ bg‰WŸsd.  
éij k‰W« få guÎjèš gy fhuâfŸ
brašgL»‹wd.   ÏJ xnu Ïl¤Âš
jhtu¡
T£l§fë‹
beçrèdhš
V‰gL«
ngh£oæèUªJ
éLglΫ,
mnj rka¤Âš, jhtu¢ Á‰¿d§fŸ
bt‰¿fukhf¥
guÎtj‰F«,
òéæš
j§fis ãiy ãW¤jΫ têtF¡»wJ.
éijfŸ guΫ fhuâfŸ
jhtu§fëš
fåfŸ
k‰W«
éijfŸ
Ñœ¡fhQ«
fhuâfë‹
_y«
guλ‹wd.
mit
ÑnH
étç¡f¥g£LŸsd.

4.5. fåfS« éijfS« guÎjš

cæçaš

braš 4.8

éijfŸ, j‹ jhŒ¤ jhtu¤ijé£L
btF bjhiyéš éGtJ V‹?

jhåa§F Kiw (M£nlhnfhç)

jhtu§fëš
Ïd¥bgU¡f¤
j‹ik äfΫ éa¡f¤j¡f tifæš
cŸsJ.   xU jhtu¤ÂèUªJ äf mÂf

Ï«Kiwæš, fåfS« éijfS«
äf ntfkhf guλ‹wd.   ghšr«
jhtu¤Â‹ fåfŸ ÂObu‹W bto¤J
éijfŸ Áj¿¥ guλ‹wd.
70

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«
braš 4.9
ff bfh©il¡
fliyæ‹
Cwit¤j Áy éijfis <u¤
Jâæš ÏuÎ KGtJ« it¡f.
ff äFÂahd
Úçid
tof£o,
éijfis <u¤ Jâahš _o xU
ehŸ KGtJ« it¡f.   éijfŸ
cyuhkš gh®¤J¡bfhŸf.
ff éijfis¡ ftdkhf eW¡»
cŸns ÏU¡F« gšntW ghf§
fis¡ ftå¡f.

gl«.4.21 jhåa§» éij guÎjš (ghšr«)

ff mjid¥
gl§fëš
cŸs
ghf§fnshL
x¥Ã£L
milahs« fhz Ko»wjh
v‹gij¥ gh®¡fΫ.
fh‰¿š guÎjš (månkhnfhç)
Ï«Kiwæš fåfS« éijfS«
fh‰¿‹ _y« guλ‹wd.  fh‰¿š btF
öu¤Âš äjªJ brštj‰F V‰g éijfŸ
Á¿ajhfΫ, ÏnyrhfΫ, JfŸfshfΫ
cŸsd.   Áyt‰¿š fh‰¿š vL¤J¢
brštj‰F
VJthf
éijfë‹
nk‰gu¥Ãš tsçfŸ k‰W« r›Î ngh‹w
ÏwFfŸ fhz¥gL»‹wd.

gl«.4.22 fh‰¿š éij guÎjš (oiulh¡°)

v.fh. vU¡F, KU§if
oiulh¡° jhtu¤Â‹ fåfëš,
ãiy¤j
òšèt£lkhdJ
gh¥g°
öéfshf khWghL milªJŸsd.
ÏwF ngh‹w öéfŸ ghuhN£ ngh‹W
brašg£L¡ få guÎjY¡F cjλwJ.

gl«.4.23 Úçš éij guÎjš (jhkiu)

jhkiuæš ó¤jskhdJ gŠR ngh‹W
fh‰wiwfis¡ bfh©L Únuh£l¤Âš
äj¡F«
j‹ikia¥
bg‰WŸsJ.  
ó¤js¤Âš
fhz¥gL«
éijfŸ
jåahf¥ ÃçªJ Úçš äjªJ br‹W ntW
Ïl¤Âš Kis¡»‹wd.

Úçš guÎjš (iAonuhnfhç)
Ï«Kiwæš, fåfS« éijfS«
Úç‹ _y« guλ‹wd.  Úç‹ _y« guΫ
fåfëš, Úçš äj¥gj‰F V‰wthW få
ciw mikªJŸsJ.   bj‹idæš, få
eL¤njhyhdJ eh® ngh‹W mikªJ,
Úuiyfë‹ Únuh£l¤Â‹ _ykhf btF

éy§Ffshš guÎjš (Nnfhç)
fåfS« éijfS« éy§Ffë‹

71

myF-4

öu¤Â‰F vL¤J¢ bršy¥gL»‹wd.

_y« guλ‹wd.   mj‰nf‰g¢ Áy
fåfë‹
få
btë
ciwfëš
K£fŸ, bfh¡»fŸ, tsçfŸ ngh‹w
mik¥òfis¥ bg‰WŸsd.   Ϥjifa
fåfis¡ bfh©l jhtu§fis cuÁ¢
bršY« bghGJ fåfŸ nk‰f©l
òwtsçfë‹ cjéahš éy§Ffë‹
clèš x£o¡ bfhŸ»‹wd.  Ëd®¥ gy
Ïl§fëš éy§FfŸ bršY«bghGJ
fåfŸ guλ‹wd.
[hªÂa«
jhtu¤Â‹
fåfëš
Tça bfh¡»fŸ ngh‹w mik¥òfŸ
_ykhfΫ,
ehÍUé¤
jhtu¤Âš
fåfëš ãiy¤ÂU¡F« óéjœfŸ
Eåæš
T®ikahf
ÏU¥gÂdhY«
Ï¡fåfŸ vëjhf éy§Ffë‹ clèš
x£o¡ bfhŸ»‹wd.

gl«.4.25 éy§Ffëdhš éij guÎjš (ehÍUé)

rij¥g‰WŸs gy fåfŸ, éy§FfŸ
k‰W«
kåj®fshš
c©z¥g£L,
mt‰¿‹ fêÎfŸ _y« éijfŸ
btF öu¤Â‰F¥ guλ‹wd.   j¡fhë
k‰W« bfhŒah fåfŸ éijfnshL
c©z¥g£L, éijfŸ fêÎfë‹ _y«
btëna‰w¥gL»‹wd.   ÏJngh‹w
éijfŸ j§fë‹ éij ciwfë‹
_y«
brçkhd¢
rhWfëèUªJ
(Digestive Juice) vªjéj¥ ghÂ¥ò«
V‰glhkš ghJfh¡f¥gL»‹wd.
kåj‹,

fåfŸ

k‰W«

guÎjY¡F¡
fhuzkhf
cŸsh‹.  
gšntW
bghUshjhu
K¡»a¤Jt«
thŒªj, Á‹nfhdh, u¥g®, ôfè¥l°
ngh‹w jhtu§fis¤ bjhiyéš cŸs
Ãw ehLfëèUªJ bfh©L tªJ òÂa
Nœãiyfëš m¿Kf¥gL¤Â bt‰¿
f©LŸsh‹.

braš 4.10
ÁwFfis¡ bfh©l få k‰W«
éijfis¢ nrfç¡f

éijfŸ

oiulh¡° jhtu¤Â‹ fåia¡
ftå¤J¥ gl« tiuf.   gh¥g°
öéia¥ gh®¡f.

cæçaš

bj‹idæš få eL¤njhš
ehuhf cŸsJ V‹?
c§fŸ mU»š cŸs Áy
jhtu§fis¢ nrfç¡f.   mt‰¿‹
t£lhu¥ bga®fŸ ahit? mt‰¿‹
jhtuéaš bga®fis¡ f©LÃo¡f
ÏaYkh?
gl«.4.24 éy§Ffëdhš éij guÎjš
(rhªÂa«)

72

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«

kÂ¥ÕL
gFÂ – m
1. xU brš cæçfshd mÛgh k‰W« gh¡Oça§fëš eilbgW« Ïd¥bgU¡f tiffëš x‹W.
(J©lhjš; Ïu©lhf¥ Ãs¤jš; mU«òjš; °ngh® c©lhjš).
2. ó¡F« jhtu§fë‹ ghèd¥ bgU¡f Kiwæš eilbgW« Kjš ãfœÎ.
(fUÎWjš; Kis¤jš; Û©L« cUthjš; kfuªj¢ nr®¡if)
3. ÑGŸst‰¿š bghU¤jkhd T‰W vJ?
(efU« Âwd‰w, bkšèa RtiuÍilait N°ngh®fŸ;)
 y Mšfh¡fŸ, gh¡Oça§fŸ k‰W« óŠirfëš c©lhF« efU« j‹ikÍila ghèyh °ngh®fŸ,
Á
VifÜ£LfŸ;
óŠirfëš c©lhF« X® c£fU bfh©l efU« Âwd‰w ghèyh °ngh®fŸ, bfhåoah;
(rhjfk‰w Nœãiyfëš Mšfh¡fëš c©lhF« jo¤j RtiuÍila cly¢ bršfŸ v¥gshndh°
ngh®fŸ.)
4.  fUΉw N‰ig, få MF«.   xU kyç‹ gy Ïizahj Nyf ÏiyfŸ bfh©l nkšk£l¢
N‰igæèUªJ cUthF« få. (ÂuŸfå; T£L¡ få; jå¡få; gyfå)
5. Úçš Cwit¤j éijia mG¤J«bghGJ Ïj‹ têahf Ú® fÁ»wJ. (Ïiy¤Jis; by©obrš;
ik¡nuhigš; Kisnt®)
6. kh§få, fšngh‹w få v‹wiH¡f¥gL»wJ. Vbdåš Ïj‹ (btë¤njhš, njhš ngh‹wJ;  
eL¤njhš fš ngh‹wJ;  cŸnjhš rij¥g‰WŸsJ;   cŸnjhš fodkhdJ.)
7. jtwhd T‰iw¤ nj®ªbjL¡f.
(ÏUé¤Âiy¤ jhtu éijæš fhz¥gL« F£ilahd br§F¤jhd bt©ikahd gF¡F u~ng
v‹W bga®;)
ÏU é¤Âiy¤ jhtu éijæš fhz¥gL« äf E©âa Jis¡F ik¡nuhigš v‹W bga®;
(fUéš j©L cUthF« gF¡F Kisnt® v‹W bga®;
fUéš nt® cUthF« gF¡F Kisnt® v‹W bga®.)

9. _éizédhš c©lhF« ÂR, fUé‹ ts®¢Á¡F C£l« më¡ftšyJ.
(irnfh£; Nš x£L¤ ÂR; °T£blšy«; fUñ©)
10. j‹ kfuªj¢ nr®¡ifæ‹ Ôik.
(kfuªj¤ öŸfŸ Åzhtšiy; éijfŸ Fiwªj v©â¡ifæš c©lh»‹wd; ÏUghš ky®fëš
f£lhakhf eilbgW»wJ; ky®fë‹ kfuªj¢ nr®¡if¡F btë¡fhuâfis rh®ªÂU¡f¤ njit
Ïšiy).

73

myF-4

8. ÑGŸs T‰Wfëš, fh‰¿‹ _y« få guÎjY¡fhd bghU¤jkhd T‰iw¤ nj®ªbjL¡f.
(fåfŸ k‰W« éijfŸ ÂObu‹W bto¤J¥ guλ‹wd;
oiulh¡° jhtu¤Âš, òšè t£l«, gh¥g° öéfshf kh¿¡ få guÎjY¡F cjλwJ;  
rhªÂa« jhtu§fëš fåfŸ Tça K£fŸ _y« guλ‹wd;
bj‹idæ‹ få eL¤njhš eh® ngh‹W cŸsJ.)

gFÂ – M
11. m) gl« A k‰W« B ia milahs« fh©f.
   M) A æ‹ vªj¥ ghf« B Mf khW»wJ.

NšKo

Nšj©L

12. cæçd§fS« mt‰¿‹ Ïd¥bgU¡f     
KiwfS« bfhL¡f¥g£LŸsd. Ïd¥bgU¡f
Kiwfis
mj‰Fça
cæçd§fnshL
bghU¤Jf.

Nšig

A

Ãs¤jš

°ignuhifuh

<°£

mU«òjš

ònuh£nlhnrht‹fŸ

j£il¥ òG¡fŸ

J©lhjš

Ãiunah~Úy«

gh¡Oça§fŸ

B

13. ghšr« jhtu¤Âš, éijfŸ j‹ jhŒ jhtu¤ij é£L btF bjhiyéš éG»‹wd.
m. Ï¡T‰W¢ rçahdjh mšyJ jtwhdjh?
M. fhuz« TW.
14. T£L¡få ---- ‹ mid¤J ky®fëèUªJ« cUth»wJ.
   ----- fåahdJ xU kyç‹ Ïizahj gyNyf Ïiyfis¡
bfh©l nkš k£l¢ N‰igæèUªJ cUth»wJ.
15. bfhL¡f¥g£LŸs gl¤ij tiuªJ ÑGŸs ghf§fis¡
F¿¡fΫ.
  m. v¡ir‹, M. FHhŒ ãô¡ëa°

gFÂ – Ï
16. m) få cUthF« ãfœ¢Áia¡ TWf.
     M) Ϫãfœ¢Áæid¢ RU¡fkhf étç¡f.
      Ï) mªãfœéid¡ F¿¡F« gl¤Âid tiuªJ ghf§fis¡ F¿¡f.
17. ó¡F« jhtu§fëš eilbgW« ghèd¥ bgU¡f Kiwæš <LgL«
     Ïu©L ãfœÎfis vGJf.
    m) Kjš ãfœÎ k‰W« mt‰¿‹ tiffis étç¡f.
    M) mjå‹ e‹ik Ôikfis vGJf.
18. fUÎWjè‹ éisthf cUthtJ få, fUÎWjš eilbgwhkš VnjD«
     få cUth»wjh?  fåfŸ tif¥gh£o‹ m£ltizia¤ jUf.
19. ÏUé¤Âiy¤ jhtu éijæ‹ mik¥ig étç¡f.

cæçaš

20. ÂuŸfå, T£L¡få jFªj vL¤J¡fh£LfSl‹ x¥ÃLf.

nkY« m¿a
üš

Plant ReproductionS.R.Mishra, Publisher : Discovery Publishing 		
					
House Pvt. Ltd.
74

jhtu§fëš Ïd¥bgU¡f«

ÏUbrh‰ bga®

bghJ¥ bga®

1.

Vgškh°f°
v°Fby©l°

bt©il

2.

mnfÁah fh¡Áåah

Áif¡fhŒ

3.

m»uhªj° M°bguh

ehÍUé

4.

mdfh®oa«
M¡Ábl©nlš

KªÂç

5.

mndhdh
°Fthnkhrh

Ójh¥gH«

6.

M®nlh fh®g°
Ï©l¡ç~nghèah

gyh

7.

Ãiunah~Úy«

f£o¥ ngh£lhš
F£o¥nghL«

8.

fnyh£nuhð  
i#b#©oah

vU¡F

9.

Á£u°   irbd‹Á°

rh¤J¡Fo

10.

nfh¡f° ãÍÁ~bguh

bj‹id

11.

bfhçah©£u«
r£ilt«

bfh¤Jkšè/
jåah

12.

fhÁ¥Ãa« M®nghça«

gU¤Â

13.

F¡Fä°  r£ilt°

btŸsç¡fhŒ,
njhir¡fhŒ

75

mªjªj C®fëš
miH¡f¥gL«
bga®fis
vGjΫ

myF-4

t. v©.

jhtu§fë‹ jhtuéaš bga®fS« bghJ¥bga®fS«

F¡f®Ã£lh  nk¡Ákh

órâ¡fhŒ/
gu§»¡fhŒ/
murhiz¡fhŒ

15.

f°T£lh ç~bs¡[h

m«ikah® Tªjš/
rljhç/
j§f¡bfho

16.

~igf°  ¡shknu£lh

m¤Â

17.

Ï«ngîæ‹°  
ghšrhäah

ghšr«/ghšbr©L

18.

yh¥yh¥  g®óça°

mtiu

19.

iynfhbg®Áf«
v°Fby©l«

j¡fhë

20.

khŠÁ~bguh  
Ï©ofh

kh

21.

iknkhrh òofh

bjh£lhš tho/
bjh£lš RU§» /
bjh£lhš ÁQ§»

22.

äuhÃè° #ygh

mªÂkªjhiu /
mªÂ kšèif

23.

Úy«ngh  ãôì~bguh

jhkiu

24.

xiurh r£ilth

beš

25.

igr«  r£ilt«

g£lhâ

26.

ghèahšÂah
yh§»~nghèah

be£oè§f«

27.

igu° nky°

M¥ÃŸ

28.

çÁd° f«ôå°

Mkz¡F/
K¤J¡bfh£il

29.

oiulh¡°
ònuhF«g‹°

bt£L¡fha¥  
ó©L¢ bro

cæçaš

14.

76

cæçaš

ghÿ£ofŸ

myF

5

5. ghÿ£ofŸ

njhè‹
xU
òÂa
mik¥ghF«.
ghÿ£ofëš njhè‹ ãwK«, mikΫ
R‰W¥òw¤Â‰nf‰wthW mikªJŸsJ.
cnuhk§fŸ X® cz®ÎW¥ò. óid k‰W«
ehæ‹ ÛirfŸ bjhLÎz®Îilait.
KŸs«g‹¿ ngh‹w éy§FfŸ j«ik
vÂçfëläUªJ j‰fh¤J¡ bfhŸs,
Úskhd T®ikahd, éiu¥ghf cŸs
cnuhk§fis¥ ga‹gL¤J»‹wd.

ghÿ£ofŸ gšntWg£l jftik¥
òfSl‹ gšntW Nœãiyfëš Áw¥ghf
thœªJ tU« éy§»d¡ T£lkhF«.
(cy»‹ všyhéjkhd thœél§fshd,
flš, e‹Ü®, kiy, fhLfŸ,
ghiytd§fŸ, JUt¥ Ãunjr§fŸ k‰W«
rJ¥ò ãy¡ fhLfŸ vd cy»‹ všyh
éjkhd thœél§fëY« ghÿ£ofŸ
Áw¥ghf thœªJ tU»‹wd.

ghš Ru¥ÃfŸ
ghÿ£ofŸ
mid¤Â‰F«
ghš
Ru¥ÃfŸ cŸsd. òÂjhf¥ Ãw¡F«
g‰fëšyhj ghÿ£ofŸ ghiy c¿ŠÁ¡
Fo¡»‹wd. ghšRu¥ÃfŸ khWghlilªj
éa®it¢ Ru¥ÃfshF«.

5.1. òw mik¥Ãaš
bt›ntW thœél§fëš thœ»‹w
ghÿ£ofŸ mªjªj thœél§fS¡F
V‰wthW
j¡f
clyik¥òfSl‹
thœ»‹wd. flèš thG« ghÿ£ofshd
lhšÃ‹,
Âä§fy«
ngh‹wt‰¿‹
clyik¥ò
Ûå‹
clyik¥ig¥
nghy mikªJŸsJ. thd¤Âš Ïl«
é£L Ïl« gw¡F« ÏUis éU«ò«
btsthšfŸ, gwitfë‹ clyik¥ig
x¤JŸsJ. ãy¤Âš thG« äf¥bgça
clyik¥ig cila éy§FfŸ ahΫ
ghÿ£ofshF«. ghÿ£ofë‹ clysÎ
ãy¤Âš thG« k‰w éy§Ffë‹ clš
mséèUªJ khWg£LŸsJ.

braš 5.1
ehŒ, óid, khL, kåj‹,
FÂiu
k‰W«
fGijfë‹
cnuhk§fis¢ nrfç¤J mjDila
tot«, mik¥ò, g©ò Ït‰iw
m£ltiz¥gL¤jΫ.

5.2. thêl«
cæçd§fŸ
thG«
Ïl¤Â‰F
thêl« v‹W bga®. ghÿ£ofŸ jh§fŸ
thG« thêl¤Â‰F¤ j¡fthW j§fë‹
jftik¥òfis¥
bg‰WŸsd.
eh«
ghÿ£ofis
ca®ªj
kiyfëY«,
rkbtëfëY«, fhLfëY«, öªÂu¥
gFÂfëY«, ghiytd§fëY«, òš
btëfëY«,
e‹Ü®
ãiyfëY«,
flš ÚçY« fhzyh«. Áy K¡»akhd
ghÿ£ofë‹ ntWg£l thêl§fŸ ÑnH
tçir¥gL¤j¥g£LŸsd.
ca®ªj
kiyfŸ:
kiyahLfŸ,
bfh«òila br«k¿ahLfŸ, fuofŸ.

Ñœ¡fhQ«
Ïu©L
mo¥gil
g©òfshš
k‰w
KJbfY«òŸs
éy§Ffëš
ÏUªJ
ghÿ£ofŸ
ntWg£LŸsd.
1. òw mL¡F cnuhk§fŸ.

cæçaš

2. ghš Ru¥ÃfŸ.
òw mL¡F cnuhk§fŸ
m i d ¤J¥
g hÿ£ofS¡F«
c nuhk§fŸ
cŸsd.
òw
mL¡F
cnuhk§fŸ
Ïšyhj
Âä§fy«
k‰W«
lhšÃ‹fS¡F,
_¡»‹
Eåæš cz® eh®fŸ mikªJŸsd.
ghY£ofë‹
cnuhkkhdJ
clè‹
bt¥g« btënawhkš jL¡f¡ Toa

rkbtë k‰W« fhLfŸ: KŸs«g‹¿,
kiy mâš, kh‹fŸ, ahidfŸ,
òèfŸ,
ÁW¤ij,
fh©lhäUf«,
Ú®ahid.

78

ghÿ£ofŸ
e‹Ü®: Õt®,
ngh‹wit.

vUik,

Ãsh£og°,

Ú®ehŒ

flš Ú®:   Âä§fy«, lhšÃ‹, thšu°,
fl‰gR, fl‰Á§f« (Óš).

ghiytd«: ϪÂa td¡fGij, Ãsh¡
g¡ kh‹fŸ

gl«. 5.1  gšntWg£l tiffis¢ nr®ªj éy§FfS«
mt‰¿‹ F£ofS«

79

myF-5

öªÂu¥gFÂ: kiyahLfŸ,
vè (bfh¿¡F« éy§FfŸ)

5.3. ghÿ£ofë‹ jftik¥òfŸ

gL»wJ.
5. ghÿ£ofëš ntWg£l gš mik¥ò
k‰W«
gšntWg£l
g‰fë‹
mik¥ò   c©Q« Kiw¡F
V‰g¤
jftikªjjhf
cŸsJ.
vL¤J¡fh£lhf, khär c©âfëš
khär¤ij¡ »ê¥gj‰F V‰wthW
K‹g‰ fshfΫ, gšntW gâfis¢
brŒa ahidfë‹ bt£L« g‰fŸ
jªj§fshfΫ kh¿¢ Áw¥ò¥ga‹
gh£o‰F cjλwJ.
6. ghÿ£ofëš M‰wYl‹ gw¡F«
xnu ghÿ£o btsthš MF«.
Ïj‹ K‹iffŸ Ïw¡if ngh‹w
mik¥ghf kh¿ cŸsJ. btsthè‹
Ïw¡if bk‹ikahd njhYlD«,
K‹ifÍl‹
Ïizªj
eh‹F
éušfŸ, vY«òfSl‹ ÏizªJ,
jirfSl‹ Ú£ÁailªJ cŸsJ.
btsthš jiy ÑHhf¤ bjh§» XŒÎ
vL¡»wJ. Ïuéš cyΫ btsthš
v¥bghUëY« nkhjhkš gw¡fΫ
j‹ Ïiuia¥ Ão¡fΫ vÂbuhè
brašgh£il¥
ga‹gL¤J»wJ.
btsthš gw¤jè‹nghJ ca®
Ru¤Âš Ñ¢ÁL« xè btë¥gLjš
_y« gw¡F« ó¢ÁfŸ, v®¥gL«
bghUŸfis m¿ªJ bfhŸ»wJ.
7. kh®NÃaš (f§fhU ngh‹wit)
F£ofis¢
RkªJ
ghJfh¡f
t承š igfis¡ bfh©LŸsd.
8. JUt¡ fuofë‹ jo¤j njhš k‰W«
mt‰¿‹ nkYŸs nuhk¡ f«gë¥
ngh®it _y«, JUt¥ gFÂæ‹
eL§F« Fëçš ÏUªJ ghJfh¥ò¥
bgW»wJ.
9. j‹ m¿Î¡ T®ikahš r_f
éy§fhf, ca®ªj ãiyæš cŸs
kåj‹, j‹ éušfŸ _ykhf
EQ¡fkhd
brašghLfis¢
brŒÍ« tifæš E©bghUŸfis¡
ifahSjš,
vGJjš
ngh‹w
brašfis¢ brŒa Ko»wJ.

cæçaš

g h ÿ £ofŸ
g šntW
Nœ
ãiyfS¡nf‰g¤
j§fis¤
jftik¤J¡
bfhŸtš
Áw¥ò¥
bg‰WŸsd.
1. flèš thG« Âä§fy«, lhšÃ‹fŸ
ngh‹wt‰¿š
ÚªJtj‰F
V‰wthW
ÏU¡f
K‹iffŸ
JL¥òfshf
khWghlilªJŸsd.
clš bt¥g¤ij¤ j¡fit¤J¡
bfhŸtj‰F VJthf Ï›éy§F
fëš äf mÂf mséš bfhG¥ò¤
£L¡fŸ
nrä¡f¥gL»‹wd.
Âä§fy§fë‹
jhilahdJ
ršyil¥ ngh‹w cW¥ghf khWghL
mikªJŸsJ. Ϫj ršyil¥ ngh‹w
jhil, gÄ‹ j£LfŸ vd¥gL«.
Âä§fy§fŸ j§fŸ éU¥gkhd
czthd »çš (Krill) vd¥gL«
éy§F äjitfis ÚçèUªJ
tof£Ltj‰F Ϫj¥ gÄ‹ j£LfŸ
ga‹gL»‹wd.
2. ghiytd¤Âš thG« x£lf¤Â‹
njhš äfΫ jokdJ. mJ Úiu <®¤J
it¤J¡bfhŸS«
M°kh£o¡
bršfisÍ«
bfh©LŸsJ.
ghiytd kzšfh‰W jh¡fhkš
fh¡f x£lf¤Â‹ ml®¤Âahd
f© òUt§fŸ ga‹gL»‹wd.
x£lf¤Â‹ ehÁ¤ Jis, kzš
JfŸfŸ
cŸns
òfht©z«
mikªÂU¡»‹wd.
3. bgU«ghyhd ghÿ£ofŸ jhtu
c©âfshF«.
bršÿnyh°
äFªj
czit¢
brçkhd«
brŒtj‰F V‰wthW g»®ªJ thG«
gh¡Oçah¡fis¡ bfh©LŸsd.
4. fhšeilfë‹, kh‹fŸ, gR, vUik,
ML ngh‹w ghÿ£ofëš eh‹F
bgça miwfisÍila Ïiu¥ig,
nrä¥ò k‰W« beh¤jš fydhf
cŸsJ. fhšeilfëš Ï›tif
Ïiu¥ig mirnghLtj‰F¥ ga‹
80

ghÿ£ofŸ
ghÿ£oæ‹
Rthr«
Ãwtif
KJbfY«Ãfisél¢
Áw¥ghdJ.
ghÿ£oæ‹
Ïu¤j¢
Át¥gQéš
ËnkhFnshË
v‹D«
ãwä
mÂf msÎ M¡ì#id vL¤J¢
brš»wJ.
ghÿ£ofë‹
Ïu¤j¢
Át¥gQéš c£fU Ïšiy. Ï›él«
ËnkhFnshÃdhš ãu¥g¥g£LŸsJ.

braš 5.2
c§fŸ tF¥ò¤ njhH®fë‹
clš bt¥gãiyia fhiy 10
kâ, Égfš 1 kâ, khiy 4 kâ
mséš f©l¿ªJ gÂ΢ brŒf.
Ït‰¿š
VjhtJ
khWgh£il¡
fh©»Ö®fsh?

gl« 5.2 btsthš

braèaš

ghÿ£ofŸ
Ãwtif
KJbfY«Ãfisél¤ Âw«glΫ, bgUŠ
braš ÂwDilajhfΫ, cl‰ braèaš
brašghLfis¡ bfh©LŸsJ.

5.5. kåjå‹
k©ly«

ghÿ£ofŸ,
bt¥g
Ïu¤j¥
éy§FfshF«. Ït‰¿‹ clš bt¥gãiy
thêl bt¥g¤Â‹ jh¡f« Ï‹¿ xnu
Óuhd bt¥gãiyia¡ bfh©LŸsJ.
kåjå‹ clš bt¥gãiy 98.40 F
ÏèUªJ 98.60 F Mf cŸsJ. Ï›Îlš
bt¥gãiy njhèš cŸs éa®it¢
Ru¥Ã, ÁWÚuf«, Eiupuš k‰W« Ïu¤j«
_y« ãiyãW¤j¥gL»wJ.

Ïu¤j¢

RH‰Á

clè‹ X® Ïl¤Âš ÏUªJ k‰nwh®
Ïl¤Â‰F¤ njitahd bghUŸfis
fl¤Jtj‰F Ïu¤j¢ R‰W mik¥òfŸ
njh‹wyhæd. ekJ clèš Ïu¤j¢ R‰W
cW¥òfshf Ïja«, jkåfŸ, ÁiufŸ,
jªJ»fŸ v‹D« Ïu¤j¡ FHhŒfS«,
Ïu¤j« v‹D« Âut¤ÂR k‰W« ãzÚ®
M»ait cŸsd.

nfhil¡fhy¤Âš cliy¡ Fë®é¡f
éa®itia mÂfkhf¢ RuªJ bt¥g¤ij
btëna‰W»wJ. Ï¢braš TLjyhd
Ïu¤j«, éa®it¢ Ru¥Ãfëš brY¤Jjš
_ykhfΫ, mÂfkhd Ú® éa®it _y«
btëna‰w¥gLtjhY« ÁWÚuf« Fiwªj
msÎ ÁWÚiu btëna‰W»wJ.

éšèa« Ah®é v‹w M§»nya
kU¤Jt® (1628M« M©L) kåjåš
Ïu¤j¢ RH‰Áia¡ f©l¿ªjh®. mJtiu
e«Kila clš KGtJ« Ïu¤j¤jhš
MdJ k‰W« ãiyahdJ vd¡ fUÂ
ÏUªnjh«.
éšèa«
Ah®é
(1578–1657)
M§»nya kU¤Jt®
Mth®. Kj‹Kjèš
Ïu¤j¢ RH‰ÁiaÍ«,
Ïu¤j¤Â‹
g©ò
fisͫ
Ïja¢
brašfŸ
g‰¿Í«
és¡»dh®.

Fë®fhy§fëš, äfΫ Fiwthd
éa®itia
btëna‰¿,
clš
bt¥gãiyia ca®¤J« brašgh£il
ãiybfhŸ»wJ. Ϫãiy éa®it¢
Ru¥Ãfëš
Fiwthd
Ïu¤j¤ij¢
brY¤Jtj‹_y« clš bt¥gãiy
ca®»wJ. Mdhš, ÁWÚuf« mÂfkhd
ÁWÚiu btëna‰W»wJ.
81

myF-5

5.4. mo¥gil cl‰
brašghLfŸ

Ïja«
kåj Ïja« X® cŸÇl‰w jireh® mik¥òila cW¥ghF«. ÏJ
r‰W¡ T«ò tot« mšyJ Ãuä£
tot« cilaJ. Ïja¤ij¢ R‰¿Y«
Ïu©lL¡F¥ glykh»a bgçfh®oa«
ciw
mikªJŸsJ.
Ïja¤Â‹  
bgçfh®oaš ciwfS¡F Ïilæš
cŸs Ïilbtëæš bgçfh®oaš Âut«
ãu«Ã cŸsJ.
Ïja« Áy Áw¥ò¥ g©òfis¡
bfh©l
fh®oah¡
jirædhš
cUth¡f¥g£LŸsJ. Ïja« eh‹F
miwfis¡ bfh©lJ. mit: tyJ
V£ça« ÏlJ V£ça«, tyJ bt©£ç¡»Ÿ
k‰W« ÏlJ bt©£ç¡»Ÿ MF«.
ty¥òw ÏjakhdJ clèš ÏUªJ
R¤Âfç¡f¥glhj Ïu¤j¤ij¥ bgW»wJ.
Ïl¥òw ÏjakhdJ R¤Âfç¡f¥g£l
M¡ì#‹ ä¡f Ïu¤j¤ij clš
KGtJ« brY¤J»‹wJ.

M¡ì#d‰w
Ïu¤j¤ij¥
bg‰W
Eiupuš jkå _y« EiupuY¡FŸ
brY¤J»‹wJ. ÏlJ bt©£ç¡»Ÿ,
ÏlJ Mç¡»ëèUªJ M¡ì#‹ äFªj
Ïu¤j¤ij¥ bg‰W¥ bgUªjkå¡FŸ
brY¤J»‹wJ. Ëò, »isfŸ _ykhf
clè‹ gy gFÂfS¡F« M¡ì#‹
äFªj Ïu¤j« brY¤j¥gL»wJ.
Ïja¤Â‹ JisfŸ
tyJ
Mç¡»Ÿ
k‰W«
tyJ
bt©£ç¡fS¡F
Ïilæš
tyJ
Mç¡Fnyh - bt©£ç¡Fyh® Jis
mikªJŸsJ. ÏlJ Mç¡»Ÿ k‰W«
ÏlJ bt©£ç¡fS¡F Ïilæš ÏlJ
Mç¡Fnyh - bt©£çFyh® Jis
mikªJŸsJ.

bgUªjkå
nk‰bgUŠÁiw

ÏlJ Eiupuš
Áiu

Mç¡»ŸfŸ (V£ça§fŸ)
Mç¡»Ÿfë‹ Rt®fŸ bkšèa
jirahyhdit. tyJ Mç¡»Ÿ k‰W«
ÏlJ Mç¡»Ÿ Ïil Mç¡Fyh® jL¥ò¢
Rtuhš Ãç¡f¥g£LŸsJ. Mç¡»ŸfŸ
Ïu¤j¤ij¥ bgw¡ Toa cW¥òfshf
cŸsd. Ñœ¥bgU«Áiu, nkšbgU« Áiu
_y« clèèUªJ R¤Âfç¡f¥glhj
Ïu¤j« KGtijÍ« tyJ Mç¡»Ÿ
bgW»‹wJ. eh‹F Eiupuš Áiufë‹
_y« EiupuèèUªJ M¡ì#‹ ä¡f
Ïu¤j¤ij ÏlJ Mç¡»Ÿ bgW»‹wJ.

cæçaš

Eiupuš jkå

ÏlJ
V£ça«
Ãiw rªÂu
thšÎ

tyJ
V£ça«
_éjœ
thšÎ
tyJ
bt©£ç¡»Ÿ

ä£uš thšÎ
ÏlJ
bt©£ç¡»Ÿ

Ñœ bgUŠÁiu

Ïja¤ jir

gl«. 5.3  kåj Ïja«

bt©£ç¡»ŸfŸ

Ïja thšÎfŸ

bt©£ç¡»ŸfŸ jo¤j Rt®fis¡
bfh©LŸsd. tyJ bt©£ç¡»Ÿ
k‰W« ÏlJ bt©£ç¡»Ÿ, Ïil
bt©£ç¡Fyh® jL¥ò¢Rtuhš Ãç¡f¥
g£LŸsd. bt©£ç¡»ŸfŸ Ïu¤j¤ij
btë¢ brY¤J« cW¥òfshf cŸsd.
tyJ bt©l统 tyJ Mç¡»ëèUªJ

tyJ Mç¡»Ÿ xU bgça V£çnah
bt©£ç¡Fyh® Jis têahf tyJ
bt©£ç¡»ëš Âw¡»wJ. ϤJis
bt©£ç¡»is neh¡» mikªJŸs
_éjœ thšédhš ghJfh¡f¥gL»wJ.
ÏJ Ïu¤j« Ëndh¡»¢ brštij¤
jL¡»‹wJ.
82

ghÿ£ofŸ
ÏlJ Mç¡»Ÿ bgça xU Mç¡Fnyh
bt©£ç¡Fyh®
Jis
têahf
ÏlJ
bt©£ç¡»nshL
bjhl®ò
bfh©LŸsJ. ϤJis, bt©£ç¡»is
neh¡» mikªJŸs <çjœ thšédhš
ghJfh¡f¥gL»wJ. Ï›thšÎ ä£uš
thšÎ v‹W« miH¡f¥gL«. ÏJ Ïu¤j«
Ëndh¡»¢ brštij¤ jL¤J xG§F
gL¤J»wJ.

bt©£ç¡»Ÿfë‹
éçé‹nghJ
“l¥” v‹w xèÍ« njh‹W»‹wd. xU
kåjå‹ ruhrç Ïja¤Jo¥ò, xU
ãäl¤Â‰F 72 Jo¥òfshF«. Ïja¤Jo¥ò
mj‹ jirfë‹ cŸsh®ªj r¡Âahš
bjhl§f¥g£L Áw¥ò¤ jireh®fsl§»a
f‰iwahš eilbgW»‹wJ.

tyJ bt©£ç¡»Ÿ xUJisæ‹
têahf Eiupuš jkåÍl‹ bjhl®ò
bfh©LŸsJ. ϤJis, Ãiw tot¥
gšnkhdç  thšédhš ghJfh¡f¥gL»wJ.

jkåfŸ, jªJ»fŸ k‰W« ÁiufŸ
vd _tif Ïu¤j¡ FHhŒfŸ cŸsd.

Ïu¤j¡FHhŒfŸ

jkåfŸ
jkåfŸ
Ïja¤ÂèUªJ
R¤Âfç¡f¥g£l Ïu¤j¤ij vL¤J¢
bršgit. Mdhš Ïj‰F éÂéy¡fhf,
Eiupuš jkå k£L« R¤Âfç¡f¥glhj
Ïu¤j¤ij,  
R¤Âfç¡f¥gj‰fhf
Ïja¤ÂèUªJ  EiupušfS¡F vL¤J¢
bršY«. bgUªjkå ÁWjkåfshf¥
Ã绋wd. mit nkY« M®£OçnahšfŸ
v‹D«
bkšèa
E©jkåfshf¥
Ã绋wd. mit nkY« ÃçªJ bkšèa,
Á¿a bk£lh M®£OçnahšfshfΫ,
nkY« jªJ»fshfΫ Ã绋wd.

ÏlJ
bt©£ç¡»Ÿ,
Ãiwtot
thšédhš (bgUªjkå thšÎ) bgUª
jkå¡F¢ bršY« Ïu¤j«, Û©L«
Ëneh¡»¢ brštij¤ jL¤J xG§F
gL¤J»wJ.
Ïja« brašgL« Kiw.
fh®oah¡
jirædhš
kåj
ÏjakhdJ
RU§»
éçtil»wJ.
Ïja¤Â‹ miw, RU§F« ãiy¡F¢
Á°nlhš v‹W bga®. Ïja¤Â‹ miw
éçtiltj‰F ila°nlhš v‹W bga®.
Mç¡»shdJ
Ïu¤j¤ij¥
bgW«bghGJ éçtilªj ãiyia
mil»‹wJ.
Ïj‰F
Mç¡Fyh®
ila°nlhš v‹W bga®.

jªJ»fŸ

Ïu¤j«
bt©£ç¡»ëš
ÏUªJ
Eiupuš
jkå¡FŸS«,
kfhjkå¡FŸS« brY¤J«nghJ Ïja«
RU§F»wJ. Ïj‰F bt©£ç¡Fyh®
Á°nlhš v‹W bga®.
Mç¡»ŸfŸ RU§F«bghGJ <çjœ
k‰W« _éjœ thšÎfë‹ têahf
Ïu¤j« j¤j« bt©£ç¡»ŸfS¡F
mD¥g¥gL»‹wd.
bt©£ç¡»Ÿfë‹ RU¡f¤Â‹nghJ
Mç¡Fnyh bt©£çFyh® thšÎfŸ
_Ltjhš
“y¥”
v‹w
xèÍ«

jkå

gl«. 5.4  jkåfŸ, jªJ»fŸ k‰W«
ÁiufŸ
83

myF-5

Áiu

jªJ»fŸ
Ïit Á¿a Ïu¤j¡ FHhŒfshF«.
jªJ»fŸ ÂR¡fis¢ R‰¿ tiy ngh‹W
Ã‹å¥ gl®ªJ, ÂR¡fS¡F Ïu¤j¤Âš
ÏUªJ bghUŸfis tH§F»‹wd.

Ïu¤j¤ j£LfŸ

Ïu¤j Át¥ò mQ¡fŸ

ÁiufŸ
jªJ»fŸ
Û©L«
ÏizªJ
bt‹ôšfshfkh¿
(E©
ÁiufŸ)
mit ÂR¡fëèUªJ R¤Âfç¡f¥glhj
Ïu¤j¤ij
vL¤J
tU»‹wd.
bt‹ôšfŸ (E©ÁiufŸ) ÏizªJ
Áiufshf khW»‹wd. ÁiufŸ nkY«  
ÑœbgUŠ
ÁiuahfΫ,
nk‰bgUŠ
ÁiuahfΫ kh¿, Ïu¤j¤ij¢ nrfç¤J
Ïja¤ÂDŸ nr®¡»wJ.

è«ngh ir£

<Ándh~Ú

ngnrh~Ú

c£Fêªj
k‰W«
j£L
tot¢
bršfshF«. Kjèš cUthF« nghJ
c£fU¡fnshL njh‹W« Ï¢bršfŸ
Ëd®
c£fU¡fis
ÏH¡»‹wd.
Ïu¤j¤Â‰F¢ Át¥ò ãw¤ijaë¡F«
ËnkhFnshÃid¥
bg‰¿U¡»‹wd.
ËnkhFnshË v‹D« Rthr ãwä
M¡ì#‹ÛJ mÂf eh£l« cilaJ,
RthÁ¤jèš K¡»a¥ g§F bfhŸ»‹wJ.

clè‹
bgU«gh‹ikahd
gâfŸ všyht‰¿Y« Ïu¤j« K¡»a¥
g§nf‰»‹wJ. Ïu¤j« Âut ãiyæYŸs
Ïiz¥ò¤ ÂRthF«. Ïu¤j¤Âš Ãsh°kh
vD« Âut¥ gFÂÍ« bršfS« c©L.
Ãsh°kh
Ïu¤j¤Âš cŸs Âut¥ bghUshd
Ãsh°kh, Ú®, fåk k‰W« fçk M¡f¡
TWfis¡ bfh©LŸsd. Ãsh°kh
ònuh£O‹ v‹gJ Ãsh°khé‹ K¡»a¥
fåk TwhF«. mt‰WŸ Fnshòè‹,
nehŒ v®¥gh‰wY¡F Ï‹¿aikahjJ.
Ïu¤j« ciwjèš ~igÃçndh#‹
K¡»a¥ g§F t»¡»‹wJ. Mšòä‹ Ú®¢
rkãiyia¢ Óuh¡F»‹wJ.

 u¤j btŸisaQ¡fŸ
Ï
(ÿ¡nfhir£LfŸ)
Ïit
bjëthd
c£fUit¡
bfh©l mÛghŒL bršfŸ MF«. Ïu¤j
btŸisaQ¡fŸ
nehŒ¡»Uäfë‹
jh¡FjèèUªJ cliy¥ ghJfh¡»wJ.
clèDŸ »UäfŸ òFªjhš, mt‰iw
mê¤J¢  brç¤JéL«  ÂwDilait.

Ïu¤j¢bršfŸ

cæçaš

nkhndhir£

gl«. 5.5  kåj Ïu¤j¢ bršfŸ

Ïu¤j«

_‹W tifahd Ïu¤j¢bršfŸ
Ãsh°khéš cŸsd. mit: Ïu¤j¢
Át¥gQ¡fŸ, Ïu¤j btŸisaQ¡fŸ
k‰W« Ïu¤j¤ j£il¢ bršfŸ.

 u¤j¤ j£il¢ bršfŸ
Ï
(¤uh«nghir£LfŸ)
Ïit vY«Ã‹ Át¥ò k{i#æYŸs,
bgça bršfŸ mêtjhš cUth»‹wd.
Ïu¤j« ciwjš k‰W« Ïu¤j ÏH¥ig¤
jL¤jèY« K¡»a¥ g§nf‰»‹wd.

Ïu¤j¢ Át¥gQ¡fŸ (vç¤nuhir£LfŸ)
Ïit

ãô£nuh~Ú

t£ltot,

ÏUg¡fK«
84

ghÿ£ofŸ

5.6. kåjå‹ fêÎ Ú¡f cW¥òfŸ
fêÎ Ú¡f« v‹gJ ts®¢Áij kh‰w¡ fêÎ¥ bghUŸfis btëna‰W« Kiw
MF«. K¡»akhd fêÎ Ú¡f cW¥ò¡fS«, fêÎ Ú¡fK« ËtU« m£ltizæš
fhzyh«.
fêÎ Ú¡f cW¥ò

btëna‰W« fêÎ

fêÎ¥ bghU£fŸ

ÁWÚuf«

ÁWÚ®

ôçah, ôç¡ mäy« k‰W« »çah£oå‹
ngh‹w K¡»a ie£u#‹ fêÎfŸ

Eiupuš

btëna‰w¥gL«
fh‰W

fh®g‹-il-M¡i[L,  Ú® Méahjš

njhš

éa®it

mÂfkhd Ú® k‰W« c¥ò¡fŸ

ÁWÚuf§fns, K¡»a¡ fêÎ Ú¡f
cW¥òfshF«. Ïit Ïu¤j¤Âš cŸs
ntÂ¥ bghUŸfis Óuhf it¥gjhš
Ït‰iw ekJ clè‹ “kh°l® bfä°£”
v‹W miH¡»nwh«.

Âdhš MdJ. mtiu éij tot¤Âš
ÏU ÁWÚuf§fŸ fhz¥gL»‹wd.
ÁWÚuf¤Â‹
btë¥òw«
FéªJ«
c£òw«
FêªJ«
fhz¥gL»wJ.
ÁWÚuf¤Â‹
Fêªj
c£òw¥gFÂ
ßdšiAy° vd¥gL«. jirædhyhd
ÁWÚ® ehs« ßdš iAy° gFÂæèUªJ
btëtU»wJ.
ÏU
ÁWÚuf§fëš
ÏUªJ btëtU« ÏU ÁWÚ® ehs§fS«
jirahyhd xU ig ngh‹w mik¥Ãš
Âw¡»‹wd.
Ïj‰F¢
ÁWÚ®¥ig
v‹W bga®. Ïš ÁWÚ® nrfç¤J
it¡f¥gL»‹wJ.
Ëò,
ÁWÚ®¥

ÁWÚuf¤Â‹ òw¤njh‰w mik¥ò
clè‹ ÏL¥ò¥ gFÂæš ika
KJbfY«ò¤ bjhlç‹ ÏU òw¤ÂY«
g¡f¤Â‰F x‹whf ÏU ÁWÚuf§fŸ
tæ‰wiwæš Ã‹Rtçš x£oÍŸsd.
x›bthU ÁWÚufK« nf¥Nš vd¥gL«,
xU jo¤j xë CLUt¡Toa gly¤
m£çdš Ru¥Ã
Ñœ¥bgUŠÁiu
bgšé°

bkLšyç ÃuäL

ÁWÚuf¤ jkå

ßdšö©

ÁWÚuf¢Áiu
nfè¡°
ÁWÚuf«

ßdš bgšé°

bkLšyh

ÁWÚuf¤ jkå

bgUªjkå
fh®bl¡°

ÁWÚ® ehs«

ßdš nf¥Nš

ÁWÚuf¢ Áiu

ÁWÚ® ehs«

ÁWÚ®¥ ig
ÁWÚ®¥òwtê

gl«. 5.7  ÁWÚuf¤Â‹ ÚŸbt£L¤
njh‰w«

gl«. 5.6  kåjå‹ fêÎ Ú¡f k©ly«

85

myF-5

òwâ
(fh®bl¡°)

igæèUªJ ÁWÚ®¡fhšthŒ
btëna‰w¥gL»‹wJ.

têahf

»nshkUy°

bgskhå‹
»©z«

ÁWÚuf¤Â‹ cŸsik¥ò
ÁWÚuf¤Â‹
ÚŸbt£L¤
njh‰w¤Âš ml®Át¥ò ãwKŸsgFÂ
ßdšfh®£bl¡°
vdΫ,
btë®
ãw¥gFÂia ßdš bkLšyh vdΫ
miH¡f¥gL»wJ.
bkLšyhéš
v©z‰w T«ò tot mik¥òfŸ
fhz¥gL»‹wd.
Ït‰¿‰F
ßdš
ÃuÛLfŸ v‹W bga®. ßdš ÃuÛLfë‹
Kid¥gF¡F¢ ÁWÚuf¥ ng¥Ãyh¡fŸ
v‹W bga®. iAy° têna c£òF«
ehs«
éçtilªJ
mf‹w
òdš
ngh‹w mik¥gh»‹wJ. ÏJ ßdš
bgšé° vd¥gL«. ßdš bgšé° Ë
FWfyilªJ ÁWÚ® ehskhf khW»wJ.

nrfç¡F« ehs«

m©ik¢
RU©l
FHš

bA‹nyæ‹
tisÎ

gl«. 5.8  be¥uh‹

ÁWÚuf¤Â‹ mik¥ò k‰W« braš
myF be¥uh‹ MF«. ÁWÚuf¤Âš xU
äšèaD¡F« mÂfkhd be¥uh‹fŸ
fhz¥gL»‹wd.
be¥uhå‹ mik¥ò

gl®ªJŸsJ. »nshkUy° jªJ»fŸ,
bgskhå‹
»©zK«
nr®ªJ
khšÕía‹ nf¥Áôš M»wJ.
ÁWÚuf E©FHš

be¥uh‹fŸ ÁWÚuf¤Â‹ mik¥ò
k‰W«
brašgh£L
myFfshF«.
x›bthU be~¥uhåY«, khšÕía‹
nf¥ÁôšfŸ
k‰W«
Úskhd
gy
RUŸfis¡
bfh©l
ÁWÚuf
E©FHšfŸ M»a ÏU ghf§fŸ
fhz¥gL»‹wd.

bgskhå‹
»©z«
E©FHèš
Âw¡»wJ.
E©FHèš
ÑœfhQ«
fhz¥gL»‹wd.

ÁWÚuf
ÁWÚuf
ghf§fŸ

1. m©ik¢ RU©l¥gFÂ.
2. U tot bA‹ny tisÎ.
3. nrŒik¢ RU©l¡FHš.

khšÕía‹ nf¥Áôš

cæçaš

nrŒik¢
RU©l FHš

khšÕía‹ nf¥Áôèš Ïu£il¢
RtUila »©z« ngh‹w mik¥ò
x‹W cŸsJ. Ïj‰F¥ bgskhå‹
»©z« v‹W bga®. Ïj‰FŸns
fhz¥gL« miut£l¡Fê¡FŸ c£brš
k‰W« btë¢brš »is¤jkåfŸ,
xU
bfh¤J¥nghš
ml§»ÍŸsJ.
Ïj‰F¡ FnshKUy° v‹W bga®.
FnshKUy° gFÂæèUªJ btë¢brš
jkå gy jªJ»fshf¥ ÃçªJ Ãw
be¥uh‹ gFÂfëš tiynghš Ëå¥

nrŒik RU©l¡FHš gFÂ,   Ú©l
nrfç¡F« xU FHhÍl‹ Ïiz»wJ.
nrfç¡F« FHhahdJ ßdš ÃuÛoš cŸs
ßdš gh¥Ãšyhéš Âw¡»wJ. be¥uh‹
Ïu¤j¤ij tof£o¢ ÁWÚiu¥ Ãç¡»wJ.

5.7. mik¥Ã‰F«, brašgh£o‰F«
Ïilna cŸs bjhl®ò
brašgh£o‰F V‰wh‰nghš cW¥ò
fë‹ mik¥Ãš kh‰w§fŸ V‰gL»‹wd.
Ï›ÎW¥òfŸ m¢brašgh£o‰F V‰g
86

ghÿ£ofŸ
cça jftik¥igÍ« bgW»‹wJ. X®
cW¥Ã‹ mik¥ò« x‹nwhblh‹W rh®ªJ
cŸsJ. khWg£l Nœãiyæš thG«
gšntW ghÿ£ofë‹ K‹d§fhšfŸ,
mit
thG«
Nœãiy¡nf‰g
khWghL milªÂU¡»‹wd. vL¤J¡
fh£lhf,
všyh
KJbfY«òŸs
éy§FfS«, F¿¥ghf, ghÿ£ofë‹
K‹d§fhšfŸ
xnu
khÂçahd
mik¥ig¥ bg‰¿U¡»‹wd. mt‰¿‹
K‹d§fhšfŸ 5 gFÂfshf¥ Ãç¡f¥
g£LŸsd. mit nk‰if, K‹if,
kâ¡f£L cŸs§if k‰W« éušfŸ
MF«. m›thW ghÿ£ofë‹ K‹d§
fhšfŸ   bghJthd xU mik¥ig¥
bg‰¿UªjhY«,
mit
bt›ntW
éy§Ffëš
gšntW
éjkhf¥
ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

5. Fu§»‹ K‹d§fhšfŸ ku«é£L
ku« jhÎtj‰F« ku¡»isfis¥
g‰¿¡bfh©L
CŠryho¤
jhÎtj‰F« ga‹gL»‹wd.
6. Âä§fy¤Â‹
K‹d§fhšfŸ
Úçš
ÚªJtj‰F
JL¥ghf¥
ga‹gL»‹wd.
jtis

kåj‹

FÂiu

btsthš

fl‰gR

gl«. 5.9  KJbfY«Ãfë‹ K‹if
mik¥òfŸ

5.8. éy§Ffë‹ el¤ijfŸ

1. kåjçš K‹iffŸ, bghUŸfis¥
g‰¿¡
bfhŸtj‰F«,
vGJ
tj‰F«
EQ¡fkhf
E©
fUéfis Ïir¥gj‰F« bkšèa
ä‹mQ¡fUéfis¡
ifahŸ
tj‰F« V‰wthW mikªJŸsd.
f£il éuš k‰w éušfëèUªJ
éy»
mikªÂU¥gj‹_y«
nk‰f©l brašfis¢ brŒtj‰F
VJthf mikªÂU¡»wJ.

Nœãiyæ‹ ö©LjY¡F V‰g¤,
jftik¤J¡ bfhŸS« éy§Ffis ‘X®
cæçæ‹ el¤ij’ v‹W tiuaW¡fyh«.
Ϥö©Ljš
äf¢
rhjhuzkhd
czé‹ thridahf¡Tl ÏU¡fyh«.
eu«ò k©ly« ö©Ljšfis¥ bg‰W,
cz®ªJ mj‰nf‰w¤ Jy§fšfis
btë¥gL¤Jtij eh« éy§Ffë‹
el¤ijahf¡ fh©»nwh«.
5.8.1. r_f el¤ijfŸ

2. FÂiuæ‹ K‹d§fhšfŸ äf
ntfkhd ghŒ¢rY¡F¥ ga‹gL¤j¥
gL»wJ.

éy§Ffë‹ el¤ij kugQ¡fshš

4. ku¤Â‹ c¢Áæš ÏU¡F« Ïiy
jiHfis¥ g¿¤J c©gj‰fhf
x£lf¢Áé§»æ‹ K‹d§fhšfŸ
Ú©L« gU¤J« tèikahdjhfΫ
mikªÂU¡»‹wd.

gl«. 5.10  njÜ
87

myF-5

3. bgU¢rhë
k‰W«
vèæ‹
K‹d§fhšfŸ k©iz¤ njh©o
vè tis mik¡f¥ ga‹gL»‹wJ.

f£L¥gL¤j¥gL»wJ.
Ïa‰ifahf
ãfG« xU brašKiwahfΫ k‰W«
f‰Wz®jš_y« bgw¥gL»‹w X®
mDgt« MF«. éy§Ffëilna¡
fhz¥gL« r_f Ïiz¥ig¢ r_f
milahs«
vd¡
bfhŸ»nwh«.
bg‰nwh®fS¡F«
mt®fë‹
FHªijfS¡F« Ïilna fhz¥gL«
r_f Ïiz¥ig m‹Ã‹ milahskhf¡
bfhŸ»nwh«. Áy rka§fëš xU
Á‰¿d¤ij¢ rh®ªj F£oia k‰bwhU
Á‰¿d¤ij¢
rh®ªj
bg‰nwh®
guhkç¤jiy FW¡F¥guhkç¤jš mšyJ
“»uh°   gh°£ç§” v‹W miH¡f¥
gL»wJ. vL¤J¡fh£lhf¡ Fæè‹
FŠRfis¡ fhf« ngâ¥ghJfh¡»wJ.

gl«. 5.11  ahidæ‹ bg‰nwh® guhkç¥ò
ghèd milahs§fŸ
X®
M©
cæçænyh
bg©
cæçænyh jdJ Á‰¿d¤ij¢ rh®ªj
v®ghš cæçæl«, iriffŸ _y«
bjhl®ò bfhŸtij¥ òz®¢Á iriffŸ
v‹»nwh«.
ϛthwhd
òz®¢Á¢
iriffŸ xU Á‰¿d¤ij¢ rh®ªj
cæçfël«
F¿¥ghf¡
fhz¥gl¡
Toa m«rkhF«. Ïjdhš, bt›ntW
Á‰¿d¤ij¢ rh®ªj cæçfëilna
òz®¢Á j鮡f¥gL»wJ.

bgU«gh‹ikahd ó¢ÁfŸ, gwitfŸ
k‰W« ghÿ£ofŸ r_f¡ T£l§fshf
thœ»‹wd.
Ϫj¡
T£l¤ij¢
rh®ªj éy§FfŸ j«äilna fU¤J¥
gçkh‰wK« jftš gçkh‰wK« brŒJ
bfhŸ»‹wd. vL¤J¡fh£lhf xU
Á‰¿d¤ij¢ rh®ªj ghÿ£o¡ T£l¤Âš  
Áy éy§FfŸ ghJfhtš ò绋wd.
xU ahid¡ T£l¤ij, tajhd
bg© ahid tê el¤Â¢ bršY«.
tèikahd M© ahidfŸ T£l¤Â‹
ghJfhty®fshf btë éë«ÃèUªJ  
bfh©L, F£o ahidfS¡F« Ãw bg©
ahidfS¡F« ghJfh¥ghf cŸsd.

bg‰nwh® guhkç¥ò
bg‰nwh®
j«
FHªijfis¥
ngâ¥ghJfh¡f
nk‰bfhŸS«
Ka‰ÁfŸ
mšyJ
_yjd«,
m¡FHªijfŸ Ú©l fhy« thœtj‰F
cjλwJ. Ïjid¥ bg‰nwh® guhkç¥ò
vd miH¡f¥gL»wJ. bg‰nwh® j«
FHªijfS¡F¢ r¤jhd czÎ më¤J,
bfh‹W ‹åfëläUªJ fh¥gh‰¿
bt‰¿fukhf thH têtF¡»wJ.

cæçaš

ghèd el¤ij
M© k‰W« bg© ghYæçfŸ,
ghèd¡ ft®¢ÁæY« x‹Wl‹ x‹W
<®¡f¥gL»wJ. Ïd¥bgU¡f¡ fhy¤Âš
njh‹W«
Ïu©lh«
ãiy¥
ghš
g©òfŸ M© k‰W« bg© ghšfis
<®¤J¥
ghèd
Ïd¥bgU¡f¤Â‰F
têtF¡»wJ. vL¤J¡fh£lhf¥, gy
t©z§fis¡ bfh©l M© kæè‹
mH»a njhif bg© kæšfis mj‹
ghš <®¡»wJ.

ghÿ£ofŸ, j« FHªijfS¡F¥
ghÿ£oÍ«, bfh‹W ‹åfŸ_y«
j«F£ofS¡F
Mg¤J
tuhkY«
ghJfh¡»‹wd. Áy ghÿ£ofëilna
F£ofŸ
e‹F
ts®ªJ
jhdhf
czÎ c©z bjhl§»a¥ ËdU«
Ï¥guhkç¥ò¤ bjhl®»wJ.
88

ghÿ£ofŸ

5.9. éy§Ffë‹ el¤ij¡fhd
jåahŸ rh‹WfŸ

jåahŸ MŒÎ
c‹Dila thGäl¤Âš thG«
Å£L
ehŒfisÍ«,
bjUéš
ÏU¡F« ehŒfisÍ« MŒÎ brŒJ
mt‰¿‹ thêl«, é£L¡ bfhL¡F«
j‹ikia¡ F¿¤J F¿¥ò tiuf.

gšntW Nœãiyfëš éy§Ffë‹
el¤ijfŸ g‰¿a MŒÎfŸ jäœeh£L¥
gšfiy¡fHf§fŸ nk‰bfh©LŸsd.
KJkiyæš thG« brªehŒfŸ g‰¿
bg§fqçš cŸs ϪÂa m¿éaš
fHf¤ij¢ rh®ªj mU© bt§f£uhk‹
v‹w
MŒths®
el¤Âa
MŒÎ¡
F¿¥òfshtd: jäœ eh£oš cŸs
KJkiy td éy§F ruzhya¤Âš
Ft‹ mšig‹° v‹D« éy§»d¥
bga® bfh©l brªehŒfŸ thœ»‹wd.
Ï¢ brªehŒfŸ xU mU» tU«
Á‰¿dkhF«.
brªehŒfŸ 8 Kjš 10 cW¥Ãd®fis¡
bfh©l
T£lkhf
thœ»‹wd.
x›bthU brªehŒ¡ FGéY« taJ
K®ªj bg©, M© k‰W« F£ofŸ
T£lkhf thœ»‹wd. brªehŒ¡ T£l«
xU§»izªJ
flkhid
(Sambar
deer) mo¤J c©Q« gH¡fKilait.
m›thW xU flkhid mo¤J c©Q«
nghJ   cW¥Ãd®fëilna Ïiw¢Áia
c©gš x‰Wik ãyλ‹wd. Ïs«
F£o¢ brªehŒfŸ Kjèš Ïiw¢Áia
c©z mDk¡f¥gL»‹wd. Ëd®
taJ
K娻j
M©
brªehŒfŸ
Ïiw¢Áia c©»‹wd. mj‹ Ëd®,
Ãw Ïs« brªehŒfS« taJ K®ªj
bg©
brªehŒfS«
Ïiw¢Áia
c©»‹wd.  

gl«. 5.12  brªehŒ
mo¡fo jkJ ÏU¥Ãl¤ij
bfh©nl ÏU¡F«.

kh‰¿¡

vW«òfŸ
C®ªJ
bršY«
ghijæš
vW«òfS¡F¤
Ô§»iH¡fh t©z« c‹ éuiy
it¤J vW«òfë‹ ghijia jL¤J
ãW¤Jf.   Ï¥bghGJ vW«òfë‹
el¤ijia MŒÎ brŒf, mit j«
ghijia kh‰¿¡ bfhŸ»‹wdth?
vW«ò¡ T£l« fiyªJ brš»wjh?
vd MŒÎ brŒJ vW«òfë‹
el¤ijia¥ g‰¿ X® m¿¡if jah®
brŒf.

(e‹¿, ÂU. mU© bt§f£uhk‹
- MÁa ahidfŸ ghJfh¥ò ika«,
R‰W¢ Nœãiy m¿éaš ika«,
ϪÂa m¿éaš fHf«, bg§fq®).      
brªehŒfŸ, j« F£ofis¡ fGij¥ òè
k‰W« òèfëläUªJ fh¥gh‰Wtj‰fhf
89

myF-5

braš 5.3

kÂ¥ÕL

gFÂ – m
1.

cz® Ûir nuhk§fŸ fhz¥gL« éy§F.  (btsthš, ahid, kh‹, óid)

2.

ahidæ‹ jªj§fŸ ______________________ gšè‹ khWghL MF«.
(bt£L« g‰fŸ, bfh¿¡F« g‰fŸ, flthŒ¥ g‰fŸ, nky©z«)

3.

eh‹F miwfSl‹ Toa tæW cila éy§F. (ahid, lhšÃ‹, kh‹, f§fhU)

4.

kåjå‹ ruhrç clš bt¥gãiy. (98.4 – 98.60 F, 96.6 – 96.80 F, 94.4 – 98.60 F, 98.4 – 99.60 F)

ä£uš thšÎ ______________________ Ïilæš fhz¥gL»wJ.
i)   tyJ Mç¡»Ÿ tyJ bt©£ç¡»Ÿ ii)  ÏlJ Mç¡»Ÿ ÏlJ bt©£ç¡»Ÿ
iii) tyJ bt©£ç¡»Ÿ, Eiupuš jkå iv) ÏlJ bt©£ç¡»Ÿ, bgUªjkå
gFÂ - M
5.

6.

ghÿ£o mšyhj bjhFÂia¡ f©l¿ªJ vGJf.
m) lhšÃ‹, thšu°, KŸs«g‹¿, Kaš, btsthš,  M) ahid, g‹¿, FÂiu, fGij, Fu§F
Ï) M©onyh¥, kh‹, gR, vUik, flkh‹,  <) ehŒ, óid, Kjiy, Á§f«, òè

7.

ghÿ£ofë‹ òw¤njhèš fhz¥gLtJ.
m) cnuhk«, cz® cnuhk«, cnuhk K£fŸ     M) cnuhk«, ef«, éuš ef§fŸ
Ï) cnuhk«, cz® cnuhk«, bfh«òfŸ     <) cnuhk«, ef«, bršfŸ

8.

x‰Wikæ‹ mo¥gilæš f©l¿f.
Âä§fy« : gÄ‹ jfLfŸ : btsthš : ______________________

9.

nfho£lt‰iw ãu¥òf.
1.  Ãsh°kh, igÃçndhí‹; ______________________, Ïu¤j¢ Át¥gQ
2. Ïu¤j¢ Át¥gQ : M¡ì#id vL¤J¢ brš»wJ.
3. Ïu¤j btŸisaQ : ______________________.

10.

clè‹ `kh°l® bfä°£` v‹W ÁWÚuf« miH¡f¥gL»wJ – fhuz« f©l¿ªJ vGJf.
m) clèš bgw¥gL« mid¤J ntÂ¥bghUŸfS« ÁW Úuf¤Âš bgw¥gL»wJ.
M) ÁWÚuf«, Ïu¤j¤Â‹ ntÂ¥bghUŸfë‹ rk ãiyia ngQ»wJ
Ï) ÁWÚuf«, clèš bgW« mid¤J ntÂ¥bghUŸfisÍ« btëna‰W»wJ
<) ÁWÚuf«, clè‹ mid¤J ntÂ¥bghUŸfisÍ« nrä¤J it¤J¡bfhŸ»wJ.

11.

khWghL milªj‹ mo¥gilæš, xU§»iz¤J vGJf.
bt£L« g‰fŸ,  ahidæ‹ jªj«, ______________________, KŸs«g‹¿æ‹ K£fŸ

nkY« m¿a

cæçaš

üš

1. Frame work of Science - P
 addy Gannon, Oxform University
Press, New Delhi
Ïiza¤js§fŸ

http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
http://www.khanacademy.org
90

cæçaš

thœ¡if
Ïa¡f¢ brašfŸ

myF

6

6. thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ
v›thW
cæUŸst‰iwÍ«
cæu‰wt‰iwÍ« ntWgL¤JthŒ?

czñ£l«

ehŒ
XLtijͫ,
gR
mir
nghLjiyͫ,
kåj‹
bjUéš
r¤jäLjiyÍ«
eh«
fh©»nwh«.  
Ï¢brašfëèUªJ Ïit cæUŸsit
v‹W m¿»nwh«.
ehŒ (m) gR (m) kåj‹ cw§F«nghJ
v‹d ãfœ»wJ?   Ï¥bghGJ«, Ïit
cænuhL cŸsd vd ãid¡»nwh«.  
Ïjid v›thW m¿»nwh«? mit
Rthr« brŒtij¡ f©L cæUŸsit
vd m¿»nwh«.
jhtu§fëš
v‹d
ãfœ»wJ?
jhtu§fŸ cæUŸsit v‹gij v›thW
m¿»nwh«?

Ïa¡f¢

fl¤Jjš
clè‹
X®
cW¥ÃèUªJ
Ãw
cW¥òfS¡F czÎ¥ bghU£fŸ k‰W«
M¡Á#‹ fl¤J« ãfœ¢Á fl¤Jjš
MF«.

édh¡fŸ
1. cæ®fë‹ cæ®thœ j‹ikia
eh« v›thW m¿ªJ bfhŸ»nwh«.
2. cæçfŸ
c£bfhŸtj‰F
btëæèUªJ »il¡F« bghUŸfŸ
ahit?

cæçd§fŸ,
cl‰brašfëš
Ïšyhé£lhY« mit j§fSila
thœ¡if
Ïa¡f¤ij¤
bjhl®ªJ
ãiyãW¤J»‹wd.   eh«
jåna
c£fh®ªÂU¡F«
bghGJ«,
cw¡f¤ÂèU¡F« nghJ« Tl thœ¡if
Ïa¡f¢ brašfŸ, bršfë‹ thæyhf¤
bjhl®ªJ eilbgW»‹wd.

cæçaš

bršfŸ
RthÁ¤jè‹
_y«
M¡Á#id¥ bg‰W¡ fçk¥ bghUŸfis
vëa _y¡TWfshf¢ Áij¡f¥gL«
ãfœ¢Á Rthr« vd¥gL«.

gšntW cW¥òfëèUªJ btëahF«
ts®Áij kh‰w¡ fêÎ¥ bghUŸfis
clèèUªJ btëna‰w¥gL« ãfœ¢Á
fêÎ Ú¡fkhF«.

brašfŸ

3. e«
cliy¥
ngQtj‰F¤
njitahd ãfœ¢ÁfŸ ahit?

6.2 jhtu§fë‹ czñ£l«.
e«Kila gšntW brašfS¡F
M‰wš
njit¥gL»wJ
v‹gij
m¿thah?

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ v‹gJ,
clèid ãiy ãW¤Jtj‰fhd gšntW
cW¥òfŸ xU§»izªJ brašgl¡
Toa braèaš ãfœ¢ÁfshF«.
cæçd§fëš
eilbgW«
thœ¡if Ïa¡f¢ brašfshtd:

Rthr«

fêÎ Ú¡f«

eh« mt‰¿š gRik ÏiyfŸ,
Ïiyfë‹ _Ljš, Âw¤jš ngh‹w
mirÎfŸ,
ts®¢Áæ‹
gofŸ
M»at‰iw¢ rh‹Wfshf¡ bfh©L
cæUŸsit vd¡ TW»nwh«.

6.1 thœ¡if
ahit?

czÎ c£bfhŸtj‹ _y« M‰wiy¥
bgW« ãfœ¢ÁahF«.

m›th‰wš
»il¡»wJ?

v›thW

ek¡F¡

eh« c©Q« cznt M‰wY¡fhd
Mjhu« MF«

Áy

92

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ

czñ£l¤Â‹ tiffŸ

Ãw C£lKiw

k¡F©âfŸ

x£L©âfŸ

M»ait xë¢nrh¡if¡F¤ njitahd
_y¥ bghUŸfŸ MF«.

czñ£l¤Â‹ tiffŸ
j‰rh®ò C£lKiw

Nça xë : NçaåèUªJ bgw¥gL«
M‰wš.

bgU«ghyhd jhtu§fŸ Ra¢ rh®ò¤
j‹ik bfh©lit, Vbdåš, mit
xë¢nr®¡ifæ‹
_y«
jhkhfnt
czit¤ jahç¡»‹wd.
ϛthW
jhkhfnt
czit¤
jahç¡F«
Kiw¡F¤ j‰rh®ò C£lKiw v‹W
bga®.

Ú® : jhtu§fŸ, nt®fë‹ thæyhf
Úçid k©âèUªJ c¿ŠÁ¥ bg‰W¡
bfhŸ»‹wd.
CO2
:
tëk©ly¤ÂèUªJ,
Ïiyfëš cŸs
Ïiy¤JisfŸ
thæyhf¥ bg‰W¡bfhŸ»‹wd.

j‰rh®ò
czñ£l
Kiw
v‹gJ Rarh®ò¤ jhtu§fŸ btë
Mjhu§fëèUªJ
bghUŸfis¥
bg‰W mt‰¿id¢ nrä¤J it¡f¥gL«
M‰wyhf kh‰w¥gL« ãfœ¢ÁahF«.

g¢ira« : jhtu¢ bršfë‹ brš
E©QW¥òfshd
gR§fâf§fëš,
g¢ira ãwäfŸ fhz¥gL»‹wd.
Ãw C£lKiw : óŠirfë‹bršfëš,
gR§fâf§fŸ
fhz¥glhjjhš,
mit x£L©âfshfΫ, k£F©â
fshfΫ thœ»‹wd.
mnjnghy¥
gRªjhtu§is¤
jéu,
Vida
jhtu§fŸ mid¤ÂY« gR§fâf§fŸ
fhz¥glhjjhš mt‰¿š xë¢ nr®¡if
eilbgwhJ.
vdnt m¤jhtu§fŸ
czñ£l¤Â‰fhf¥ Ãw jhtu§fisnah
mšyJ
Ãw
cæçd§fisnah
rh®ªJŸsd. Ϥjifa C£lKiw Ãw
C£lKiw vd¥gL«.

Nça xë, g¢ira« M»at‰iw¥
ga‹gL¤Â, CO2
k‰W« ÚuhdJ
fh®nghiAonu£lhf
kh‰w¥gL»wJ.
fh®nghiA£nu£il¤
jhtu§fŸ
j§fë‹
brašfŸ
KGtj‰F«
njitahd
M‰wš
_ykhf¥
ga‹gL¤J»wJ.
xë¢nr®¡if ãfœéid¡ Ñœf©l
cæ® ntÂéid _y« és¡fyh«.
g¢ira«

6CO2 + 12 H2O

Nçaxë

xë¢nr®¡if¡F¥ g¢ira« njit
v‹gij
ã%áf
X®
MΎid
nk‰bfhŸnth«.

C6H12O6+6O2+6H2O

Nça xë, Ú®, CO2 k‰W« g¢ira«

93

myF-6

j‰rh®ò C£lKiw

braš 6.1
ff gyt©z Ïiyfis¡ bfh©l xU bjh£o¤ jhtu¤ij vL¤J¡ bfhŸf.  v.fh.
ngh¤jh° k‰W« Fnuh£l‹.
ff m¤bjh£o¤ jhtu¤ij _‹W ehŸfS¡F ÏUëš it¤J °lh®¢ Ú¡f« brŒf.
ff ÃwF jhtu¤ij¢ Nça xëæš MWkâ neu« it¡f.
ff m¤ jhtu¤ÂèUªJ X® Ïiyia¥ g¿¤J, g¢ir ãw¥ gFÂfis¡ F¿¤J¡bfhŸf.
ff Ïiyia, Áy ãäl§fŸ bfhÂÚçš m䜤 it¡f.
ff ÃwF, Ïjid xU f©zho Kfitæš cŸs MšfAhèš _œf it¡f.
ff f©zho Kfitia, MšfAhš bfh¡F« tiu RL Úçš it¡f.
ff Ïiyæ‹ ãw¤Âš v‹d kh‰w« ãfœ»wJ? fiurè‹ ãw kh‰w« v‹d?
ff j‰bghGJ Ïiyia mnaho‹ fiurèš Áy ãäl§fŸ m䜤J it¡f.
ff j‰nghJŸs Ïiyæ‹ ãw¤ij V‰fdnt Mu«g¤Âš cŸs Ïiyæ‹ ãw¤njhL
x¥ÃLf.
ff Ïiyæ‹ gšntW Ïl§fëš °lh®¢ cŸsJ v‹g‹ thæyhf v‹d Koé‰F
tU»whŒ?

cæçaš

gl« 6.2 é°f« - x£L©â¤ jhtu«
x£L©âfŸ :

(m) °lh®¢
nrhjid¡F K‹

Áy cæçd§fŸ jk¡F¤ njitahd
czÎ¥ bghUŸfis Ãw cæUŸs
jhtu§fŸ mšyJ éy§FfëèUªJ
bgW»‹wd.   mit x£L©â¤
jhtu§fŸ vd¥gL«.   vªj xU
jhtu«
mšyJ
éy§FfëèUªJ,

(M) °lh®¢
nrhjid¡F¥ Ë

gl« 6.1 khWg£l ÏiyfŸ

94

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ
6.2. kåj¢ brçkhd k©ly«
bršY¡FŸ brç¤jš
KJbfY«òfë‹ Ïu¤j btŸis
mQ¡fŸ (ÿ¡nfhir£LfŸ) clè‹
ghJfh¤jš gâia¢ brŒJ, nehŒ jU«
»Uäfëš ÏUªJ ghJfh¥ò më¡»wJ.
Ïit clèDŸ òF« »Uäfis¤ j‹
bghŒ¡fhšfŸ _y« éG§»¢ brç¡»wJ.
Ï¢brašKiw¡F¢ ngnfhir£nlhÁ°

gl« 6.3 f°F£lh - x£L©â¤ jhtu«
x£L©âfŸ czÎ¥ bghUŸfis¥
bgW»‹wdnth, mªj¤ jhtu« mšyJ
éy§F X«òæç vd¥gL«.  x£L©â¤
jhtu§fŸ Áy Áw¥ghd nt®fis¡
bfh©LŸsd.   m›nt®fŸ X«òæç¤
jhtu§fis¤
Jis¤J
c£br‹W
iry¤ÂèUªJ
ÚiuÍ«,
fåk
c¥ò¡fisÍ« k‰W« ~ònsha¤ÂèUªJ
czÎ¥ bghUŸfisÍ« c¿ŠR»‹wd,
Ï›nt®fŸ Ah°nlhça§fŸ vd¥gL«.
v.fh.f°F£lh k‰W« é°f«.           

thŒ
g‰fŸ
eh¡F

cäœÚ®¢ Ru¥Ã
bjh©il¥ gFÂ

Fuštis
czΡFHš

Ïiu¥ig
äj¥ig

k£F©âfŸ :

fiza«

Áy jhtu§fŸ jhnk czÎ jahç¡f
Koahjjhš ÏwªJnghd jhtu, éy§F
clšfë‹ fçk¥ bghUŸfëèUªJ
j« czit¥ bgW»‹wd.   Ïit
k£F©â¤
jhtu§fŸ
vd¥gL«.  
gy
óŠirfS«
gh¡Oça§fS«
k£F©âfshf cŸsd.  khndh£nuhgh
ngh‹w
Áy
MŠÁnah°bg®«fŸ
g¢ira« m‰W fhz¥gL»‹wd.   Ïit
ik¡nfhiurh nt®fis¡ bfh©LŸsd.  
Ϥjhtu§fŸ Ïwªjt‰¿‹ mG»a  
k¡F¥
bghUŸfëèUªJ
czΥ
bghUŸfis ik¡nfhiurh nt®fŸ
_y« c¿ŠR»‹wd.

bgU§Flš
ÁWFlš
Flšthš
ky¡Flš
kythŒ

1. j‰rh®ò C£lKiw, Ãw C£lKiw
ntWgL¤Jf.

mÛgh ngh‹w xU brš cæçfŸ,
Ït‰¿‹
czΥ
bghUshd
ilah£l«fis¤ jdJ nghè¡fhšfŸ
_y« éG§F»‹wd. k‰bwhU xUbrš
cæçahd
ghunkÁa«
j‹Dila
Fêngh‹w ir£nlhgh称 têahf
Úçš cŸs E©Qæçfis éG§»¢
bršY¡FŸ brçkhd« brŒ»wJ.

2. xë¢nr®¡if¡F¤
_y¥bghUŸfŸ
bgw¥gL»‹wd?

Ï›tif¢ brç¤jš, bršY¡FŸ
brç¤jš
vd¥gL«.
gçzhk¤Âš,
bjhl¡f¡fhy cæçd§fëš fhz¥g£l

édh¡fŸ :

njitahd
v§»UªJ

95

myF-6

gl«. 6.4  kåjå‹ brç¤jš k©ly«
(brš éG§Fjš) v‹W bga®.

Ï›tif¢ brç¤jY¡F, v›éj k©ly
mik¥ngh,
Flšngh‹w
mik¥ngh
njit¥gléšiy.

vëikahd ntÂ¥bghUshf kh‰¿,
mjid¢   c£»u»¤J¤, j‹kakh¡fš
ãfœ¢Ána brç¤jš vd¥gL«.

fl‰gŠR, FêÍlèfëš Ï›tif¢
brç¤jš ãfœÎ elªjhY«, Flšngh‹w
Fê
mik¥Ãid
cUth¡»¡
bfh©oUªjd.

czÎ k©ly¤Â‹ mik¥ò,
brašghL, Ïiu¥ig k‰W« czΡ
FHèš njh‹W« nehŒfis¡ f©l¿jš,
nehŒ¢ Á»¢ir Kiwfis¥g‰¿ m¿tJ
nf°£onuh v©£çahyí (Ïiu¥ig¡
Flèaš) vd¥gL«.

bršY¡F btëna brç¤jš.
éy§FfŸ
gçzhk¤Âš
kh‰w«
bg‰W tsu tsu, Ïitfë‹ brç¤jš
k©lyK« ts®ªJ czit¢ brç¡f¢
brŒjd.

brç¤jš
k©ly¤ij
ÃçÎfshf¥ Ãç¡fyh«.
1. Ïiu¥ig, Flš FHšfŸ

ca® éy§FfŸ k‰W« kåjå‹
brç¤jš
k©lyK«,
brç¤jš
Ru¥ÃfS«,
Áw¥gilªJ
brç¤jš
behÂfis¢ Ruªjd.

2.brçkhd Jiz¢ Ru¥ÃfŸ
brç¤jš
v‹gJ
go¥goahf
behÂfis¥ ga‹gL¤Â eilbgW«
ãfœthF«. beh v‹gJ cæ® »çah
C¡»fŸ vd¥gL«.

czΡFHš têna br‹w Á¡fyhd
czÎ, thŒ, tæW k‰W« onahod«
v‹D«, K‹ ÁWFlš gFÂfëš
Ru¡F« behÂfë‹ brayhš, ÁW czÎ
_y¡TWfshf kh‰w¥g£L¢ brçkhd«
mil»wJ.

Ïiu¥ig, Flš FHšfŸ (czΡFHš)
bgça jirahyhd 9 Û£l® ÚsKila ig
k‰W« FHš ngh‹w gFÂahF«. ÏJ thŒ
Kjš kythŒ tiu Ú©L cŸsJ. Ïj‹
gFÂfŸ thŒ, thŒ¡Fê, bjh©il,
czΡFHš,
Ïiu¥ig,
ÁWFlš,
bgU§Flš, ky¡Flš, kythahf cŸsJ.

Ï›thW bršY¡F btëna Flš
gFÂæ‹ ÿk‹ (Lumen) gFÂæš,
bršY¡F btëna brç¤jš ãfœtjhš
Ϥjifa
brçkhd
ãfœÎfis¢
bršY¡F btëna brç¤jš v‹»nwh«.
ÏJ xU brç¤jè‹ K®ªj Áw¥ghd
braš ãfœthF«.

braš 6.2
1 ä.è. (1%)   °lh®¢ Âut¤ij
MŒÎ¡FHhŒfŸ A k‰W« Bæš
vL¤J¡bfhŸf.
1 ä.è. cäœÚ® A MŒÎ¡FHhæš
é£L 20 - 30 ãäl« m¥gona
it¤ÂU¡f.
Ëò,
ÁyJëfŸ
mnaho‹
Âut¤ij ÏU MŒÎ¡FHhŒfëY«
é£L e‹F fy¡Ff. vš ãw
kh‰w¤ij¡ fh©»Ö®fŸ.
Ϫj MŒÎ _y« °lh®¢ vš
cŸsJ v‹gij¡ f©l¿»whŒ.
cäœÚ®
°lh®¢ÛJ
brašgL«
éj¤ij¡ fz¡»Lf.

kåjå‹ brçkhd brašKiw

cæçaš

ÏU

kåj®fS¡F¤ njitahd, M‰wš
_y¡TWfis czÎ bfh©LŸsd.
Ïit cliy ts®¥gj‰F«, gGJg£l
ÂR¡fis¢ rçbrŒtj‰F«, njitahd
gy
ntÂæaš
ãfœÎfS¡F«
njitah»wJ.
c©z¥g£l
czÎ,
ÁW
_y¡TWfshf
kh‰w¥g£lhšjh‹,
mÂèU¡F« KG¥gaid clš mila
Koͫ. fodkhd czΥbghUis,

96

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ
6.3 jhtu§fëš Rthr«  

Rthr¤Â‹ tiffŸ
M¡Á#‹
ga‹gL¤j¥gL»wjh
mšyJ ga‹gL¤j¥gléšiyah v‹w
mo¥gilæš RthÁ¤jš ÏUtif¥gL«.

V‹ eh« c©z nt©L«?
V‹ jhtu§fŸ czit¤ jahç¡f
nt©L«?

1. fh‰WŸs Rthr«, 2. fh‰¿šyh¢ Rthr«.

mid¤J cæçd§fS¡F« mjhtJ
E©âa gh¡OçahéèUªJ jhtu§fŸ,
ahidfŸ,
kåj®fŸtiu,
ts®¢Á,
mirÎ k‰W« Ïd¥ bgU¡f« M»a
ãfœ¢ÁfS¡F M‰wš njit¥gL»wJ.

fh‰WŸs Rthr«  
bgU«ghyhd cæçd§fëš RthÁ¤j
è‹ nghJ M¡Á#‹ ga‹gL¤j¥gL»wJ.  
M¡Á#‹
ga‹gL¤j¥gL«
Rthr«
fh‰WŸs Rthr« vd¥gL«.

M‰wš v§»UªJ bgw¥gL»wJ?
jhtu§fŸ c©lh¡F« °lh®¢jh‹
eh« c©Q« czÎ. Ï›ÎzÎjh‹
eh« bgW« M‰wY¡F mo¥gilahf
mik»wJ.

fh‰WŸs Rthr« eh‹F gofëš
ãfœ»wJ.
1. »isfhèÁ°
2. igUé¡
mäy
M¡Á#nd‰w
fh®g‹ Ú¡f«
3. »bu¥ RH‰Á
4. vy¡£uh‹ fl¤J¢ r§»è

c©ikæš, czÎ¥ bghUŸfëšjh‹
M‰wyhdJ òijªJŸsJ.   RthÁ¤jš
ãfœ¢Áæ‹nghJ czÎ bghUŸfshdJ
M¡Áfuz«
mil»‹wd.  
Ï›éidæ‹bghGJ,
czéèUªJ
M‰wš éLé¡f¥g£L, jå¤j‹ik
thŒªj nt (m)   c殥 bghUshd
ATP æš (mondhÁ‹ oiugh°ng£)
nrä¤J it¡f¥gL»wJ.  Ϫj ATP æš
cŸs M‰wšjh‹ bršfë‹ gšntW
brašfS¡F¥
ga‹gL¤j¥gL»wJ.   
Rthr¤Â‹bghGJ ATP k£Lkšyhkš
k‰w Ïu©L bghUŸfshd, CO2 k‰W«
ÚU« c©lh»‹wd.

»isfhèÁì‹ nghJ FS¡nfh°
Ïu©L igUé¡ mäy _y¡TWfshf¥
ÃsÎW»‹wJ.   ÏJ ir£nlhÃshr¤Âš
tçirahf eilbgW« kWéidfŸ _y«
c©lh»wJ.   gy tifahd behÂfS«
<LgL»‹wd.   igUé¡
mäy«
c©lhtnjhL »isfhèÁ° ãfœ¢Á
KoΡF tU»wJ.

ÏWÂãiyahd vy¡£uh‹ fl¤J¢
r§»èæ‹bghGJ,
btëél¥gL«
vy¡£uh‹fnshL
bjhl®òila
M‰wyhdJ,
ATP
M‰wš
_y¡
TWfis¢ Áy Ïl§fëš c©lh¡f¥
ga‹gL¤j¥gL»wJ.  Koéš vy¡£uh‹
k‰W« iA£u#‹ M»ait M¡Á#Dl‹
nr®ªJ Ú® c©lh»wJ.

RthÁ¤jš ãfœ¢Áia¡ ÑGŸsthW
X® vëikahd nt¢ rk‹gh£o‹ _y«
m¿ayh«.
C6H12O6 + 6O2

CO2 + 6H2O + 2900KJ M‰wš

(FS¡nfh°)                                    (ATP)

Rthr¤Â‰F   mo¥ilahf¥ ga‹gL«
bghUŸ Rthr¤   js¥bghUŸ vd¥gL«.  
Rthr¤ js¥bghUŸfŸ _tif¥gL«.  
mit fh®nghiAonu£LfŸ, bfhG¥òfŸ
k‰W« òuj§fŸ MF«.

xU FS¡nfh° _y¡TW KGikahf
M¡Á#nd‰w« bgW«nghJ 38 ATP
_y¡TWfŸ c©lh»‹wd.

97

myF-6

igUé¡
mäy
M¡Á#nd‰w«
ik£nlhfh©£çahéš Ïu©L k‰W«
_‹wh« gofëš eilbgW»wJ.

v¤jdhš + fh®g‹il

FS¡nfh°
(6-fh®g‹
_y¡TW)

ir£nlh  Ãshr¤Âš

M¡ì#‹ m‰w NHèš

M¡irL + M‰wš
(2-fh®g‹ _y¡TW)

(<°£oš)
igUnt£
(3-fh®g‹
_y¡TW +
M‰wš)

yh¡o¡ mäy« + M‰wš
(3-fh®g‹ _y¡TW)

M¡ì#‹ m‰w NHèš
(jir¢ bršfëš)

M¡Á#‹ cŸsNHèš
(ik£nlhnfh©oçahéš)

fh®g‹-il-M¡irL
+ Ú® + M‰wš

gl« 6.5 FS¡nfh° ÁijtilÍ« gšntW têKiwfŸ
fh‰¿šyh¢ Rthr«
Áy cæçd§fëš RthÁ¤jè‹nghJ M¡Á#‹ ga‹gL¤j¥gLtšiy.  
Ϥjifa RthÁ¤jš fh‰¿šyhRthr« vd¥gL«. ÏJ beh¤jš v‹W«
miH¡f¥gL»wJ.
v.fh. ghš jæuhF« ãfœÎ

braš 6.3

cæçaš

ff gH¢rhW (mšyJ) r®¡fiu¡
fiuriy
vL¤J¡bfhŸf.  
mš Á¿jsÎ <°oid¢
nr®.   Ϫj¡ fyitia xU
T«ò¡ TLitæš FHhæš
vL¤J¡bfh©L, xU Jis
mil¥ghdhš _Lf.

R©zh«ò Ú®
r®¡fiu+
Ú® + <°£

ff xU
tisªj
f©zho¡
FHhia
mil¥ghDl‹
Ïiz¡f.  
f©zho¡
FHhæ‹ kWKid R©zh«ò
Ú® bfh©l nrhjid¡FHhæš
gl« 6.6 fh‰¿šyh Rthr« - nrhjid mik¥ò
_œFkhW brŒf.
ff R©zh«ò Úçš v‹d kh‰w« V‰gL»wJ? kh‰w¤Â‰fhd fhy msÎ v›tsÎ?
Ϫj MŒé‹ _y« beh¤jiy¥ g‰¿ eh« m¿tJ v‹d?

98

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ
nkY« m¿a
ATP
ATP v‹gJ bgU«ghyhd bršèš eilbgW« éidfS¡F¤ njitahd
M‰wš ehza«.  RthÁ¤Âè‹nghJ cUthF« M‰wiy¥ ga‹gL¤Â ADPæèUªJ  
ATP cUth»wJ.
                                                                 M‰wš
		

ADP + gh°ng£

ATP

xU ä‹fy« v›thbwšyh« ga‹gL»wJ v‹gij ÁªÂ¤J¥gh®.   ÏÂèUªJ
vªÂu M‰wš, xë M‰wš, ä‹ M‰wš M»ait¥ bgw¥g£L¥ ga‹ggL¤j¥gL»wJ.  
mnjnghy¥ bgU«ghyhd ATP ahdJ, jir¢ RU¡f«, òuj¢ nr®¡if, eu«ÃèUªJ
cz®Îfis¡ fl¤Jjš k‰W« gšntW brašfS¡F¥ ga‹gL¤j¥gL»wJ.

6.3. éy§Ffë‹ RthrKiw

ehÁ¥gŸs«

mÛgh, iA£uh, fl‰gŠR ngh‹wit
Úçš thG« cæçfshF«. Ï›tif
cæçfëš Rthr« j‹ clè‹ nk‰gu¥ò
_y« eilbgW»wJ. Úçš fiuªJŸs
M¡ì#id¤, j‹ nk‰gu¥ghd brš
r›Î têahf CLUé¢, bršèDŸ
Ïit ga‹g£lË cUthd, fh®g‹il-M¡i[L, Ïašghd Kiwæš,
Ïnjngh‹W ÚçDŸ btëna‰w¥g£L¡
fiuªJ éL»wJ.

òwehÁ¤ Jis
bjh©il
Fuštis
_¢R¡FHš
Ïu©lh« ãiy
_¢R¡»is¡ FHš
fh‰W¢Á‰wiw
cjuéjhd«

Û‹fë‹ Rthr cW¥ò, mj‹ brΟ
gFÂahF«.
Ú®ãythœ
cæçahd
jtisæš Ïj‹ nkš njhY«, EiupuY«
Rthr cW¥ghd bfh©LŸsit MF«.
ãythœ cæçfëš Eiupuš Rthr
cW¥ghf mikªJŸsJ.

bt›ntW
tifahd
cæçfŸ,
bt›ntW tifahd Rthr cW¥iòfis¥
bg‰WŸsd. Ï›ÎW¥òfŸ mid¤J«
M¡ì#id¥ bgW« msé‰F, bgça
gu¥Ãid¥ bg‰WŸsJ. Ï¥gu¥ò _ynk,
M¡ì#‹ k‰W« fh®g‹-il-M¡i[L
kh‰w« eilbgW»wJ. Ï¢Rthr¥gu¥ò
clèDŸ ghJfh¥ghf it¡f¥g£LŸsJ.
Ï¢Rthr
brašKiw¡fhf¤
jå¢
Rthr¢
brašKiw
ãfœÎfisÍ«
bfh©LŸsJ.

fh‰¿š cŸs M¡ì#‹ msitél,
Úçš cŸs M¡ì#‹ msÎ FiwÎ.
vdnt, ãy cæçfisél, Ú®thœ
cæçfŸ ntfkhf¢ RthÁ¡»‹wd.
Û‹fŸ, thŒ têahf Úiu vL¤J,
brΟ
têahf
btëna‰W«nghJ,
brΟ gFÂæYŸs Ïu¤j¡FHšfŸ
M¡ì#id¥ bgW»wJ.
ãythœ
k©ly¤ÂYŸs

cæçfŸ,
M¡ì#id¤

kåj®fë‹
Rthr¡
fh‰W,
ehÁ¤Jis _y« cŸëG¡f¥gL»wJ.
c£Rthr¡ fh‰whdJ, ehÁ¥gFÂæYŸs
cnuhk«
k‰W«
ehÁ¡FHšfëš
cŸs
nfhiH¥gly¤Â‹
_ykhf

thÍ
j‹

99

myF-6

gl«. 6.7  kåj¢ Rthr k©ly«
Rthr¤Â‰F¥ ga‹gL¤Â¡bfhŸ»wJ.

tof£l¥g£L¢ öŒikahd¡ fh‰W
Eiupuiy mil»wJ. fh‰WFHhŒ¢
Rtçš
FU¤bjY«ò
tisa§fŸ
fhz¥gL»‹wd.
Ïit
fh‰W¡
FHhŒ ÂwªJ«, ÁijªJ élhkY«
ghJfh¡»wJ.
EiupuY¡FŸ fh‰W¡FHhŒ, gyKiw
ÁWÁW
FHšfshf¥
Ãç¡f¥g£L,
Koéš _¢R Á‰wiwfŸ vd¥gL«
Rthr E© igfshf khW»‹wd.
Ïu¤j¤jªJ»fshš
NH¥g£l
Ïit, Rthr¥gu¥ghf¢ brašg£L¡,
fh‰W¥gçkh‰w¤ij ãfœ¤J»‹wd.

braš 6.4

Ú£Á¥ gFÂ
nt® _o

M¡F¤ ÂR¥ gFÂ

gl«. 6.8  ntç‹ gFÂfŸ

Ïij¥nghynt,
jhtu§fëš
eilbgW« xë¢nr®¡if k‰W« gšntW
cæçaš ãfœÎfS¡F Ú® njitah»wJ.  
vdnt, jhtu§fS¡F Ú® k‰W« k‰w¡
fåk¥ bghUŸfshd ie£u#‹, gh°gu°
ngh‹wit k©âèUªJ äf vëš
»il¡»‹wd.

xU
ãäl¤Â‰F
v¤jid
KiwfŸ Ï›thW ÂwªJ _L»wJ
v‹gij¡ fz¡»Lf.

v›thW c¿Šr¥g£l Ú® k‰W« fåk¥
bghUŸfŸ, jhtu¤Â‹ xU gFÂæèUªJ
k‰w¥ gFÂfS¡F¡ fl¤j¥gL»‹wd?

Ït‰iw
xU
ãäl¤Â‰FŸ  
Ú§fŸ RthÁ¡F« v©â¡if
nahL x¥ÃL§fŸ.

cæçaš

nt®¤ öé¥ gFÂ

k‰w všyh¥ ghf§fS¡F« fl¤j¥gLjš
njitah»wJ.

Û‹fh£Áaf¤Âš
cŸs
Û‹fis¡ ftå¡f. Ïit j‹
thia¤ÂwªJ _Ltij¡ ftå¡f.
f©fS¡F¥Ã‹
òw«
cŸs,
brΟ_o ÂwªJ _LtijÍ«
ftå¡f. thŒ k‰W« brΟ _o
ÂwªJ _Ltij, F¿¥Ã£l neu
XG§F¥ghL cŸsjšyth?

6.4 jhtu§fëš Ú®,
fl¤j¥gLjš

K®¢Á¥ gFÂ

jhtu¤Â‹
v¥gFÂ
bjhl®òilaJ?

jhJ¡fŸ

jhtu§fŸ, Ú®, CO2 , Nça xë k‰W«
g¢ira« M»a _y¥ bghUŸfis¥
ga‹gL¤Â xë¢nr®¡ifæ‹ _y«
v›thW
czÎ
jahç¡f¥gL»wJ.  
v‹gij Kªija ghl¤Âš gæ‹WŸnsh«.  
Ïiyfëšjh‹ g¢ira« cŸsJ
v‹gij eh« V‰bfdnt m¿ªJŸnsh«.  
vdnt,
Ïiyjh‹
xë¢nr®¡if
eilbgW«
ÏlkhF«.   Ïiyæš
c‰g¤ÂahF« czthdJ jhtu¤Â‹
100

k©nzhL

nk‰f©l édh¡fS¡fhd éilia
c§fSila
ÑœtF¥òfënyna
bg‰¿U¥Õ®fŸ.
nt®fŸ :   jhtu§fë‹
cW¥òfshF«.

c¿ŠR

vdnt, jhtu§fëš ÏiyfëèUªJ
czÎ¥ bghUŸfS«, nt®fëèUªJ
Ú®
k‰W«
fåk¥
bghUŸfS«
fl¤j¥gL»‹wd.   Ϫj Ïu©L
brašfS« jå¤j Ïu©L fl¤J¡
FHhŒfë‹ _y« eilbgW»‹wd.
1) iry¤Â‹

thæyhf

Ú®

k‰W«

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ
fåk¥ bghUŸfŸ k©âèUªJ
c¿Šr¥g£L¡ fl¤j¥gL»‹wd.

braš 6.5
ff xU bjh£o¢ broia¡ f©zho
kâ#ho¡FŸ it¡f.  bjh£oæ‹
k©âèUªJ Ú® Méahfhkš
jL¡f, bjh£oia¥ Ãsh°o¡
igædhš _l nt©L«.
ff Ïu©lhtJ
kâ#ho¡FŸ
Ïiyfs‰w bjh£o¢ broia
it¡f.
ff kâ#hofis
miw
0
bt¥gãiyæš
(20 C)
Rkh®
MWkâ neu« it¡f.
ff Ïiyfs‰w bjh£o¤ jhtuKila
kâ#hoæš Âut¤ ÂtiyfŸ
fhz¥gLtšiy.
ff ÏiyfisÍila bjh£o¤ jhtu«
bfh©l
kâ#hoæš
Âut¤
ÂtiyfŸ fhz¥gL«.
ff nfhghš£ FnshiuL jhis¡
bfh©L Âut¤ Âtiyfis¢
nrh¤J¥ gh®.   mJ Úy ãwkhf
khW«.   vdnt, Âut« Ú® v‹gJ
òydh»wJ.
ff ÏiyfŸ cŸs bjh£o¢ broæš
V‹ Ú®¤ÂtiyfŸ c©lh»‹wd
v‹gij  c§fŸ rf khzt®fnshL
éth¤J fhuz¤ij f©LÃo.

2) ~ònsha¤Â‹
thæyhf
ÏiyæèUªJ
xë¢nr®¡if
_y« jahç¡f¥g£l czthdJ
fl¤j¥gL»wJ.
Ú® fl¤Jjš
nt®fŸ, j©LfŸ k‰W« Ïiyfëš,
iry¤ÂRéš fhz¥gL« iry¡ FHhŒfŸ
k‰W« ou¡ÑLfŸ fl¤J« TWfshf¢
brašgL»‹wd.   iry¡ FHhŒfS«,
ou¡ÑLfS« x‹Wl‹ x‹W ÏizªJ
jhtu¤Â‹ všyh¥ gFÂfS¡F« Úiu¡
fl¤J«
bjhl®¢Áahd
fhšthahf
mik»‹wJ.  
nt®fëš,
nt®¤
öé¢ bršfŸ äf vëš k©âš
bjhl®òbfh©L
Ú®
k‰W«
fåk
maåfis¥ bgW»‹wd.   Ïit nt®
k‰W« k©â‰F Ïilna maåfë‹
br¿Î ntWgh£il¤ njh‰Wé¡»‹wd.  
Ï¢br¿Î ntWgh£il Ú¡f ÚuhdJ
k©âèUªJ ntU¡FŸ brš»wJ.  
vdnt, Ú® bjhl®ªJ ntç‹ iry¤Â‰FŸ
brštjhš,
ÚuhdJ
jhtu¤Â‹
nkšghf§fS¡F cªj¥gL»wJ.
iry«
ònsha«
òwå

iunrhbl®ä°
bgçir¡»Ÿ
mf¤njhš

gl«. 6.9  ntç‹ têna Ú® bršY« ghij
iry¤Âš cUthF« mG¤j«, äf
caukhd ku§fëš Ú® fl¤j¥gLtj‰F
nghJkhdjh?

jhtu§fëš  
äf
caukhd
gFÂfS¡F iry¤ÂèUªJ Ú® nknyW
tj‰F k‰bwhU Kiwahd Úuhé¥ngh¡F
cjλwJ.   jhtu§fŸ nghJkhd
msÎ Ú® »il¡f¥ bgW«bghGJ ÏJ

rh¤Âakh»wJ.  Ïiy¤JisfŸ thæyhf
Ú®
Méah»
btëna‰w¥gL»wJ.
Ï›él« Ïiyfë‹ iry¡FHhŒfë‹
_y« bgw¥g£l Úuhš <Lf£l¥gL»wJ.
c©ikæš, Ïiyfë‹ bršfëš
Ú®_y¡
TWfŸ
Méahjèdhš
cUthF« X® ÏGéir, nt®fë‹
iry¤ÂèUªJ Úiu äf cau¤Â‰F
nkny‰W»wJ.
jhtu§fë‹
jiunkš
ghf§fëèUªJ
ÚuhdJ
Méahf
ÏH¡f¥gL«
ãfœ¢Á
Úuhé¥ngh¡F

101

myF-6

nt®¤öé

xë¢nr®¡ifædhš
c©lhF«
czÎ¥ bghU£fŸ k£Lkšyhkš mändh
mäy§fŸ ngh‹w k‰wbghUŸfS«,
~ònsha¤Â‹
têahf¡
fl¤j¥
gL»‹wd.   Ï¥bghUŸfŸ F¿¥ghf¢
nrä¥ò cW¥òfshd nt®, fåfŸ,
éijfŸ k‰W« tsU« cW¥òfS¡F¡
bfh©L bršy¥gL»‹wd.

Úuhé

gl«. 6.10  ku§fëš Úuhé¥ngh¡»‹
bghGJ Úç‹ Ïa¡f«
vd¥gL«.   vdnt, Úuhé¥ngh¡fhdJ
ntçèUªJ Ú® k‰W« fåk¥ bghUŸfis
c¿ŠRtj‰F« mt‰¿id ÏiyfŸ tiu
nkšneh¡»¡ fl¤Jtj‰F« cjλwJ.  
nkY«, ÏJ jhtu¤Â‹ bt¥gãiyia¢
Óuh¡Ftj‰F« cjλwJ.
ÏuÎ neu§fëš Ú® fl¤Jtj‰F
ntuG¤j«
äf
K¡»akhdjhf¡
fUj¥gL»wJ.   gfš neu§fëš, Ïiy¤
JisfŸ
ÂwªÂU¥gÂdhš,
Úuhé¥
ngh¡»dhš
c©lhF«
ÏGéir,
iry¤Âš Ú® fl¤Jtj‰F X® cªJ
r¡Âahf mik»wJ.
czÎ k‰W« Ïju¥ bghUŸfŸ fl¤Jjš

cæçaš

xë¢nr®¡ifædhš c©lhF« czÎ¥
bghUŸfŸ v›thW ÏiyfëèUªJ
jhtu§fë‹
k‰w¥
gFÂfS¡F¡
fl¤j¥gL»‹wd?
xë¢nr®¡ifædhš
c©lhF«
fiuÍ« czÎ¥ bghUŸfŸ fl¤j¥gL«
ãfœ¢Á Ïl« bga®jš vd¥gL«.  
Ϫãfœ¢Á,
th°Fyh®
ÂRthd
~ònsha¤Âš eilbgW»wJ.

102

czÎ k‰W« Ïju¥ bghUŸfŸ,
Ïl« bga®jš, ònsha¤Â‹ ršyil¡
FHhŒfŸ têahf, (ršyil¡ FHhŒfŸ
v‹gJ ÏiyfŸ Kjš Ãw ghf§fŸ
tiu FHhŒfŸ ngh‹W brašgL«
~ònsha¤Â‹
gFÂahF«)
Jiz¢
bršfë‹ cjénahL, nkšneh¡»a
k‰W« Ñœneh¡»a M»a Ïu©L
ÂirfëY« eilbgW»‹wd.  M‰wiy¥
ga‹gL¤Â Ïl« bga®jš eilbgW»wJ.  
R¡nuh° ngh‹w bghUŸfŸ ATP æèUªJ
M‰wiy¥ ga‹gL¤Â¥ ònsha¤Â‰FŸ
brš»‹wd.   ÏJ ÂR¡fëš r›ñL
gutš
mG¤j¤ij
mÂfç¡f¢
brŒJ Úçid¡ fl¤j¢ brŒ»wJ.  
Ï›tG¤jkhdJ ònsha¤Âš cŸs  
czÎ¥ bghUŸfis mG¤j« Fiwªj
ÂR¡fS¡F¡ fl¤J»wJ.   Ï«Kiwæš
jhtu§fë‹
njitfS¡F
V‰g
czÎ¥ bghUŸfŸ fl¤j¥gL»‹wd.  
vL¤J¡fh£lhf, ÏiyÍ® fhy§fëš,
nt® k‰W« j©Lfëš nrä¡f¥g£LŸs
r®¡fiu¥ bghUŸfŸ ts®tj‰fhd
M‰wš njit¥gL« bkh£L¡fS¡F¡
fl¤j¥gL»‹wd.
édh¡fŸ
1. nk«ghL milªj jhtu§fëš
fl¤Jjèš <LgL« TWfŸ ahit?
2. jhtu§fëš v›thW Ú® k‰W«
fåk§fŸ fl¤j¥gL»‹wd?
3. czÎ¥ bghUŸfŸ jhtu§fëš
v›thW fl¤j¥gL»‹wd?

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ

éy§F E©Qæçfshd mÛgh,
ghuhnkÁa«
ngh‹wt‰¿‹
clš
mik¥ò äf¢ Á¿aitahf ÏU¥gjdhš,
Ït‰¿‰F¤
njitahd
bghUŸfŸ
CLUtš
_y«
bgw¥gL»‹wd.
vL¤J¡fh£lhf
mÛghéš
M¡ì#‹, mj‹ nk‰gu¥ò têahf
vL¤J¡bfhŸs¥g£L, mnj mséš
clèDŸ
guλwJ.
Ïnjngh‹W
clèDŸ
cUthF«,
fh®g‹-ilM¡i[L btëna‰w¥gL»wJ.

khd ãzÚ® k©lyK« clèDŸ
brç¡f¥g£L,
c£»u»¡f¥g£l,
bfhG¥ò¥
ngh‹w
bghUŸfisÍ«
bg‰W¢, bršèil¥gFÂfëš têªJ
tH§»aË
Û©L«
Ïu¤j¤ij
mil»wJ.
ãzÚ® Fiwªj msÎ òuj¤ij¡
bfh©LŸs Ú®k¥ bghUshF«. ÏJ Ïu¤j
mQ¡fë‹¿, Ïu¤j¥ Ãsh°khit
x¤JŸsJ. Mdhš ãwk‰wJ.

braš 6.6
1. c§fŸ gFÂæYŸs ey ika«
br‹W, m§F Ïu¤j¤Âš cŸs
bršfë‹
v©â¡ifiaÍ«,
ËnkhFnshË
msitiaͫ
nf£l¿ªJ¡ bfhŸf.

bgça gybrš cæçfëš mj‹
clyik¥ò bgça mséš ÏU¥gjhš,
Ï›tif CLUtš äf bkJthfΫ,
M¡ì#‹, czΡ fêÎfŸ mf‰W«
KiwfŸ,
mt‰¿‹
clyik¥ò¡F¢
r‰W« bghUªjhj Kiwæš ÏU¡»wJ.
gybrš
cæçfëš,
clèDŸ
fhz¥gL« beU¡fkhd bršfS¡FŸ,
CLUt¥gL« M¡ì#‹ ika¥gFÂæš
cŸs bršfS¡F¤ njitahd msÎ
»il¥gJ fod«. vdnt, jåahdbjhU
k©ly« M¡ì#‹, czÎ k‰W«
fêÎ¥ bghUŸfis vL¤J¢bršy¥
ga‹gL»wJ.
kåjçš R‰nwh£l k©ly« v‹gJ,
Ïu¤j¤ij,
Ïu¤j¡FHšfëèUªJ
cªÂ¤jŸs Ïja« X® cªÂ¤ jŸS«
fUéahf¥
(g«¥)
brašgL»wJ.
Ïu¤j«,
Ïu¤j¡FHšfëèUªJ
bršY«nghJ,
EiupuèèUªJ
M¡ì#id¥ bg‰W clè‹ mid¤J¥
ghf§fS¡F« më¡»wJ. mnjnghš
fêÎ¥ bghUŸfisÍ« fh®g‹-ilM¡i[L k‰W« jåk§fŸ, c¥òfŸ
ngh‹w
Ãwtif¥
bghUŸfisÍ«
bg‰W¡, fêÎÚ¡f cW¥òfŸ têahf
btëna‰W»wJ.

2. M©, bg© k‰W« FHªijfS¡F
xnu mséš ËnkhFnshË
cŸsjh? ntWgo‹, ntWgh£o‹
fhuz¤ij¡ f©l¿f.

6.5. jhtu§fëš fêÎ Ú¡f«
fêÎ Ú¡f« v‹gJ v‹d?
jhtu§fëš v›thW
eilbgW»wJ?

fêÎ

Ú¡f«

jhtu§fëš fêÎ Ú¡f« v‹gJ, jhtu
clèèUªJ ts®Áij kh‰w¤Âdhš
c©lhF«
fêÎ¥
bghUŸfis
btëna‰w¥gL« ãfœ¢Á.
jhtu§fëš fêÎ Ú¡f« eilbgW«
KiwfŸ.
1. jhtu¡ fêÎfŸ bršfë‹ th¡F
nthšfshš nrä¡f¥gL»‹wd.
2. jhtu¡ fêÎfŸ cÂU« Ïiyfëš
nrä¡f¥glyh«.
3. k‰w¤ jhtu¡ fêÎfŸ F¿¥ghf
K娻j
iry«
ÂR¡fëš,
ÃÁ‹fshfΫ
buÁ‹fshfΫ
nrä¡f¥gL»‹wd.

ãzÚ®
Ïu¤j« nghynt k‰bwhU k©ly

103

myF-6

6.4. éy§Ffë‹ R‰nwh£l«

4. jhtu§fŸ Áy fêÎ¥ bghUŸfis
nt®fë‹ thæyhf¤ j§fis
NœªJŸs k©ânyna btë
na‰W»wJ.

6.5. éy§Ffë‹ fêÎ Ú¡f«
xUbrš
cæçfshd,
ònuh£nlh
nrhth¡fëš, cUth¡F« fêÎ¥bghUŸ
fisÍ«, ÚiuÍ« RU§F¡FäœfŸ _y«
btëna‰W»wJ.
Óy©£nu£lh v‹D« FêÍlèfëš
fêÎ¥ bghU£fŸ, brš r›Î têahf
CLUλ‹wd.
j£il¥ òG k‰W« cU©il¥
òG¡fŸ fêÎ Ú¡f¡ FHšfŸ têahfΫ,
tisjir¥ òG¡fëš Áw¥ò¡ fêÎ Ú¡f
cW¥ghd be¥ßoah¡fŸ, cl‰FêæDŸ
cŸs fêÎ¥ bghUŸfis¢ nrfç¤J
btëna‰W»‹wd.
KJbfY«Ãfëš
e‹F
ts®¢Á
milªj fêÎ Ú¡f cW¥ghd fêÎ Ú¡f¡
FHšfS«,
ÁWÚuf§fS«
cŸsd.
KJbfY«Ãfëš
ÁWÚuf§fëš
cŸs
be¥uh‹fŸ,
Ïu¤j¤ÂYŸs

Û‹fëš mÂfkhd m«nkhåahit¡
fêÎ¥bghUshf
btëna‰Wtjhš
Ït‰iw m«nkhåahblè¡ cæçfŸ
v‹W«.
gwitfŸ
ôç¡
mäy¤ij
btëna‰Wtjhš
ôçnfhblè¡
éy§FfŸ v‹W« miH¡f¥gL»‹wd.
ghÿ£ofëš
ôçah
K¡»a¡
fêÎ¥ bghUshf ÏU¥gjhš ÏitÍ«
ôçnahblè¡ éy§FfshF«.
be¥uh‹
be¥uh‹ Ïu¤j¤Âš cŸs fêÎ¥
bghUŸfis,
Fnshk%y°
_y«
tof£o, ÁWÚ® E©FHšfŸ têahf
btëna‰W»wJ. ÁWÚ® E©FHšfŸ
clY¡F nt©oa Ú® k‰W« Ãw
bghUŸfis
Û©L«
c¿ŠÁaË
btëna‰w¥glnt©oa mÂf¥ goahd
Ú® k‰W« ie£u#‹ fêÎ¥bghUŸfis¢
ÁWÚuhf btëna‰W»wJ.

ÁWÚuf«, cæ®thH äfΫ mtÁakhd
cW¥òfëš x‹W. nehŒ¤ bjh‰W,
taJ,   fha«gLjš, ÁWÚuf¤Â‰F
bršY« Ïu¤j¤Â‹ msÎ Fiwjš
ngh‹wit, ÁWÚuf¤Â‹ brašgh£il¡
Fiw¡F«. Ïj‹ éisthf clèš
e¢R¡ fêÎ¥bghU£fŸ mÂfkhF«. ÏJ
kuz¤Â‰nf tê tF¡F«. ÁWÚuf«
braèHªjhš, bra‰if¢ ÁWÚuf« c殡
fh¡f¥ ga‹gL«. bra‰if¢ ÁWÚuf«
v‹gJ lahèÁ° vD« Kiwæš
Ïu¤j¤Âš cŸs fêÎ¥ bghU£fis
Ú¡F« fUéahF«.

bra‰if¢ ÁWÚuf¤
ÂèUªJ Áiu¡F¢
bršY« FHš
òÂa lahiyÁ° Âut«

lahiyÁ°
Âut«

jkåæèUªJ bra‰if
ÁWÚuf¤Â‰F¢ bršY« FHš
nj®ªbjL¤J
mDk¡F« gly¡
FHšfŸ

bra‰if¢ ÁWÚuf« (Ënkh lahèÁ°)

cæçaš

mÂf¥goahd Ú®, c¥òfis tof£o¢
ÁWÚuhf btëna‰W»wJ.

ga‹gL¤j¥g£l lahiyÁ°
Âut« (mÂf¥goahd ôçah
k‰W« c¥òfSl‹)

104

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ
bra‰if¢
ÁWÚuf«,
xU
òw«
k£Lnk CLUé¢ bršY« gly«
bfh©l ÁWFHšfis¡ bfh©ljhF«.
Ïij lanyÁ§ Âut« v‹D« Ãç¥ò¤
Âut¤Âš Ïiz¡f¥gL«. ϤÂut«,
Ïu¤j¤Âš cŸs mnj msÎ r›ñL
gutš mG¤j¤ij¡ bfh©oU¡F«.
nehahëæ‹ Ïu¤j« Ï¡FHšfë‹
têahf¢
brY¤j¥gL«nghJ,
Ï¢
brašgh£oš Ïu¤j¤Â‹ fêÎ¥ bghUŸ
fŸ CLUtš Kiwæš btëna‰w¥gL«.
fêÎ Ú¡f« brŒa¥g£l Ïu¤j« Û©L«
nehahëæ‹ clèš brY¤j¥gL«.

Ï¢brašghL, ÁWÚuf¤Â‹ braš
gh£il x¤ÂU¡»wJ. Ï¢brašKiwæš
ÁWÚuf¤jhš brašgL« ‘Û©L« ÂU«g
c¿ŠRjš’ k£L« eilbgw ÏayhJ.
rhjhuzkhf ešy clšãiyæš cŸs
kåjçš ehbsh‹W¡F 180 è£l®
Ïu¤j« ÁWÚuf¤jhš tof£l¥gL»wJ.
ÏÂèUªJ ehbsh‹W¡F 1 – 1.5 è£l®
msÎ fêÎ¥ bghUŸfŸ ml§»a Ú®
ÁWÚuhf btëna‰w¥gL»wJ. ÛjKŸs
KG msΫ ÁWÚuf¤jhš Û©L« c¿ŠÁ
vL¤J¡bfhŸs¥gL»wJ.

6.6. eu«ò xU§»izÎ k©ly«
éy§Ffëš gy äšèa‹ fz¡fhd
bršfS«, ÂR¡fS« jå¤jåahf
Ïa§fhkš,
xG§fhd
Kiwæš
xU§»iz¡f¥g£L¢ brayh‰W»‹wd.
mjhtJ, Ïit   x‹whf¢ braš     
gL»‹wd.
Ïjdhš
clè‹
njit¡nf‰g,
cliy
KGikahd
brašgh£o‰F V‰òilajhf kh‰W»wJ.

Ï¢ÁWtå‹
eu«ò
k©ly«,
jirfis
xU§»iz¡»wJ.
cça
Kiwæš cça ntf¤Âš cça   öu¤Âš
gªÂid¥ Ão¡f Ko»wJ. jirfë‹
brašghL, Rthr«, Ïja¤Jo¥ò, Ïu¤j
mG¤j«,
xU§»iz¥ò,
clè‹

òG¡fëš, vëikahd xU§»izÎ
k©ly« fhz¥gL»wJ. k©òGéš
Ïu£il eu«ÃiHfŸ cŸsd. Ïu©L
eu«ò¤ ÂuŸfŸ _isngh‹W« `f©
òŸëfŸ` xë cz®thahfΫ cŸsJ.
ó¢Áfëš eu«ò¤ÂuŸfŸ tæ‰W¥òw
eu«ò ÏiHÍl‹ ÏizªJ _isahf¢
brašgL»wJ. ó¢ÁfŸ e‹F ts®¢Á
milªj gh®it, Ef®¢Á¡fhf cz®
bfh«òfisÍ« bfh©LŸsJ.
ghÿ£ofŸ k‰W« Ãw ts®¢Á milªj
cæçfë‹ clš xU§»izÎ, eu«ò
k©ly« k‰W« ehshäšyh¢ Ru¥ÃfŸ
_y« eilbgW»‹wJ.
RU§f¡ T¿‹ eu«ò k©ly«
v‹gJ,
eu«ò¢
bršfŸ
têahf
`brŒÂfis`
äf
ntfkhf
clš
KGtJ« eu«ò m®Îfshf¡ fl¤Â
xU§»iz¥gjhF«.

105

myF-6

jirfŸ, mt‰¿‹ Ïa¡f¤Â‹nghJ
äf¢Áwªj Kiwæš xU§»iz¡f¥
gL»wJ. vL¤J¡fh£lhf, ÁWt‹ xUt‹
xU gªij¥ Ão¡f Ka‰Á¡F«nghJ,
mt‹ j‹ iffëš cŸs vY«ò
Ïiz¥òfshd _£LfŸ, fhšfŸ k‰W«
òy‹ cW¥òfŸ têahf¥ bgw¥g£l
jftšfŸ xU§»iz¡f¥g£L, ü‰W¡
fz¡fhd jirfis Ïa¡f¤Â‰F¡
bfh©LtªJ, Ï¢braš brŒa¥gL»wJ.

mÂf¥goahd
bt¥g
btëna‰w«,
Ïu¤j¤Âš rçahd r®¡fiu, c¥ò
msit¥ guhkç¤jš ngh‹wit všyhnk,
j‹å¢irahf eu«ò k©ly¤Â‹_y«
xU§»iz¡f¥gL»wJ,

6.7 jhtu§fëš xU§»izÎ ts®¢Á
k‰W« Ïa¡f«
jhtu§fŸ v›thW xU§»iz»‹wd?
éy§Ffis¥
nghš
jhtu§fŸ
eu«ò k©ly¤ijnah   jirfisnah
bg‰¿U¥gšiy.   MdhY« mit
v›thW ö©LjY¡F¥ gš éid
më¡»wJ?

bjhL cz®é‰F¡ fhuzkhd eu«ò
k©lynkh jirfnsh ÏšyhjnghJ«
Ï›éa¡f« eilbgW»wJ.
v›thW jhtu« bjhLjiy cz®»wJ?

bjh£lhš ÁQ§» jhtu¤ij eh«,
bjhL«bghGJ
mt‰¿‹
ÏiyfŸ
RU§F»‹wd.
éij Kis¡F« bghGJ, nt® óäia
neh¡»Í«, j©L, óä¡F vÂuhf nkš
neh¡»Í« ts®»‹wd.
v‹d

bjhLjiy V‰W v›thW ÏiyfŸ gš
éidahf mir»‹wd?

Kjš ãfœ¢Áæš bjhL cz®Îila
jhtu§fë‹ ÏiyfŸ, bjhLjY¡F
äf éiuéš gš éid më¡»‹wd.  
(ÏiyfŸ RU§Fjš)

bjh£lhš ÁQ§»¤ jhtu¤ij eh« X®
Ïl¤Âš bjh£nlhnkahdhš, mid¤J  
ÏiyfS«
RU§»
mirÎfis
V‰gL¤J»‹wd. X® Ïl¤Âš V‰gL«
ö©lš gy ÏiyfS¡F« fl¤j¥
gL»wJ v‹gjid ÏJ¡ fh£L»wJ.  

nk‰F¿¥Ã£l
ãfœ»‹wJ?

brašfëš

Ϫj Ïa¡f¤Âš ts®¢Á v‹gJ
»ilahJ.   Ïu©lhtJ ãfœéš nt®
òéia neh¡»Í«, j©L Nça xëia
neh¡»Í« ts®»‹wd.  ϧF ts®¢Áæ‹
fhuzkhf ntçY«, j©oY«, Âir¢ rh®
Ïa¡f§fŸ eilbgW»‹wd.
vdnt,
jhtu§fëš
Ïu©L
tifahd Ïa¡f§fŸ fhz¥gL»‹wd.
1. ts®¢Árhuh Ïa¡f«.
2. ts®¢Árh® Ïa¡f«.

6.8. ts®¢Árhuh Ïa¡f«

cæçaš

gl« 6.11 bjh£lhš ÁQ§»¤ jhtu«

Mdhš, éy§Ffëš fhz¥gLtJ
nghy  bjhL  cz®éid¡ fl¤J« Áw¥ò¤
ÂR¡fŸ jhtu§fëš Ïšiy.   jhtu¢
bršfëš Ú® msé‹ khWjY¡F V‰g
RU§Fjš mšyJ éçjš eilbgW»wJ.  
bršfëš
Ú®
mséš
kh‰w«
V‰gLtÂdhš, bjh£lhš ÁQ§»¤
jhtu¤Â‹ ÏiyfŸ RU§F»‹wd.

braš 6.7

ö©lè‹ cldo gšéid
Ϫj Ïa¡f« jhtu§fë‹ bjhL
cz®édhš V‰gl¡ ToaJ.   ϧF
ts®¢Á v‹gJ Ïšiy.   Mdhš,
bjhLjè‹ fhuzkhf¤ jhtu§fë‹
Ïiyfëš Ïa¡f¤ij V‰gL¤J»wJ.  

106

ff taY¡F¢
br‹W
bjh£lhš
ÁQ§»¤ jhtu¤ij¥ ghU§fŸ.
ff X® Ïl¤Âš jhtu¤ij¤ bjhLf.
ff v‹d ãfœ»wJ v‹gij¡ ftå¡f.

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ
ts®¢Árh® Ïa¡f« :
bghJthf
jhtu§fŸ F¿¥Ã£l xU Âiræš
ts®ªJ, ö©lY¡F bkJthf¥ gš
éid më¡»‹wd.   jhtu§fŸ
F¿¥Ã£l xU Âiræš ts®tÂdhš
Ï›ts®¢Á Âirrh® ts®¢Á mšyJ
Ïa¡f« vd¥gL»wJ.
ÑGŸs vL¤J¡fh£Lfë‹ _ykhf
eh« gšntW tifahd Ïa¡f§fis
m¿ªJbfhŸsyh«.
1.

xë¤Âir¢rh®ò

Ïa¡f«

-

jhtu§fë‹ gšéid xëia neh¡»
ÏU¡F«.
2. <®¥ò¤Âir¢ rh®ò Ïa¡f« òé<®¥ò éiria neh¡»¤ jhtu§fë‹
gšéid ÏU¡F«.
3. Ú®¤Âir¢ rh®ò Ïa¡f« - Úiu
neh¡»¤
jhtu§fë‹
gšéid
ÏU¡F«.
4. nt¤ Âir¢ rh®ò Ïa¡f« - ntÂ¥
bghUŸfis neh¡»¤ jhtu§fë‹
gšéid ÏU¡F«..

gl« 6.12 xë¢rh®ò Ïa¡f«

ne® <®¥ò
rh®ò Ïa¡f«

gl« 6.13 <®¥ò¢ rh®ò Ïa¡f«
1. xë¤Âir¢ rh®ò Ïa¡f« :
jhtu§fë‹ j©L, Nça xëia neh¡»¥ óä¡F nkny ts®»wJ.

107

myF-6

v® <®¥ò¢ rh®ò
Ïa¡f«

2. <®¥ò¤Âir¢ rh®ò Ïa¡f«

v.fh.

jhtu§fë‹
nt®fŸ
òé<®¥ò
éir¡F
neuhf¥
óäia
neh¡»
ts®»‹wd.   nt®fŸ Nça xëia
neh¡»Í«,   j©L òé <®¥ò éiria
neh¡»Í« ts®tšiy.

bj‹idku nt®fŸ, j§fë‹ Ú®¤
njit¡fhf¤ jhtu¤ijé£L btF
bjhiyé‰F ts®»‹wd.

3. Ú®¤ Âir¢ rh®ò Ïa¡f«

ntÂ¥ bghUŸfis neh¡»a jhtu¥
ghf§fë‹ Ïa¡fkhF«.

äf¥ bgça jhtu§fë‹ nt®fŸ,
Ú® ÏU¡F« Ïl¤ij neh¡»¥ gutyhf
ts®»‹wd.

4. nt¤ Âir¢ rh®ò Ïa¡f«

v.fh. Nèid neh¡» kfuªj¡ FHè‹
ts®¢Á.

braš 6.8
ff T«ò¡ FLitia Úuhš ãu¥òf.
ff T«ò¡ FLitæ‹ fG¤J¥gFÂia¡ f«Ã tiyædhš _Lf.
ff Kis¡F« x‹W mšyJ Ïu©L mtiu éijfis¡ f«Ã tiyæ‹ ÛJ it¡f.
ff g¡fth£oš Âw¥ò¡ bfh©l X® m£il¥ bg£oia vL¤J¡bfhŸf.
ff m£il¥ bg£oæ‹ Âwªj g¡f« #‹dèèUªJ tU« Nça xë gL«go it¤J
mš T«ò¡ FLitia it¡f.
ff Ïu©L mšyJ _‹W ehŸ fê¤J¥ gh®¤jhš, j©L¥ gF Nça xëia
neh¡»Í«, nt®¥gF Nça xëia é£L éy»Í« ts®tij¡ fh©Õ®fŸ.
ff ϥbghGJ
T«ò¡
FLitia¤
j©L¥gFÂ
Nça
xëiaé£L
éy»æU¡FkhW«, nt®¥gFÂia¢ Nça xëia neh¡» ÏU¡FkhW« ÂU¥Ã
it¡fΫ.  Ϫj ãiyæš T«ò¡ FLitia Áy ehŸ it¡fΫ.
ff giHa j©L¥ gFÂÍ«, nt®¥ gFÂÍ« j§fë‹ ts®¢Á¤ Âirfis kh‰¿¡
bfh©ldth?
ff òÂa tsU« j©L k‰W« nt®¥gFÂfŸ ts®¢Áæ‹ Âiræš VnjD« kh‰w«
fh©»Ö®fŸ?
ff Ϫj¢ brašgh£odhš Ú§fŸ v‹d òçªJ bfhŸ»Ö®fŸ?

cæçaš

6.9. éy§Ffëš Ah®nkh‹fŸ
ehsäšyh¢ Ru¥ÃfŸ, Ah®nkh‹fŸ v‹D« ntÂ¥ bghUŸfis¢ Ru¡»‹wd. Ïit
Ïu¤j¢ R‰nwh£l k©ly¤Â‹ têahf clš KGtJ« brš»‹wd. Ah®nkh‹fŸ cl‰
xU§»izÎ k‰W« cl‰ braèaš M»at‰iw xU§»iz¡»‹wd. (V‰bfdnt
_‹whtJ ghl¤Â‹ têahf és¡f¥g£LŸsJ).

108

thœ¡if Ïa¡f¢ brašfŸ
kÂ¥ÕL
gFÂ – m
1.

khndh£nuhghéš, czÎ¥ bghUŸfis c¿ŠRtj‰fhd Áw¥ghd nt®fŸ.
(Ah°nlhça§fŸ; ik¡nfhiurh nt®fŸ; g‰W nt®fŸ; nt‰¿l nt®fŸ)

2.

 °£o‹ fh‰¿šyh¢ Rthr¤Âdhš c©lhtJ (yh¡o¡ mäy«; igUé¡ mäy«; v¤jdhš;
<
mÁo¡ mäy«)

3.

 ®¤ njit¡fhf¤ bj‹idæ‹ nt®fŸ, jhŒ¤ jhtu¤ijé£L btFbjhiyéš cŸsd.  
Ú
m¤jifa  nt®fë‹ Ïa¡f« (xë rh® Ïa¡f«; <®¥ò¢rh®ò Ïa¡f«; Ú®¢ rh®ò Ïa¡f«; nt¢rh®
Ïa¡f«)

4. jhtu§fëš iry¤Â‹ gâ.
	(Úiu¡ fl¤Jjš; czit¡ fl¤Jjš; mändh mäy¤ij fl¤Jjš; M¡Á#id¡ fl¤Jjš).
5.

j‰rh®ò C£lKiw¡F¤ njit¥gLtJ.
(O2 k‰W« Ú®; g¢ira«; Nça xë; Ïit mid¤J«)

gFÂ – M
6.

A, B F¿æ£l jhtu¤ j©o‹ th°Fyh® ÂR¡fë‹ bga®fis¡ F¿¥ÃLf.

A

B

m.  A k‰W« B-Ï‹ bga®fŸ
M. A æ‹ têahf¡ fl¤j¥gL« bghUŸfŸ ahit?
Ï. B æ‹ têahf¡ fl¤j¥gL« bghUŸfŸ ahit?
<.  v›thW Aæ‹ têahf¥ bghUŸfŸ ÏiyfS¡F¡ fl¤j¥gL»wJ?
ÑnH bfhL¡f¥g£oU¡F« gl¤ij¡ ftå¡f.

m)  gl« A k‰W« B Ïš fhz¥gL« Ïa¡f§fis¡ F¿¥ÃLf.
M) v›thW Ï›éa¡f§fŸ bjh£lhš ÁQ§» Ïiyfë‹
Ïa¡f§fëèUªJ ntWgL»‹wd?

109

myF-6

7.

8.

 ÑnH bfhL¡f¥g£LŸs C£l KiwfnshL, mt‰¿‹ Áw¥ò cW¥òfŸ k‰W« j¡f
vL¤J¡fh£LfSl‹ bghU¤Jf.

j‰rh®ò C£lKiw

ik¡nfhiurh nt®fŸ

f°F£lh

x£L©âfŸ

g¢ira«

khndh£nuh¥gh

k¡F©âfŸ

Ah°nlhça§fŸ

iAðf°

9.

RthÁ¤jèš__________________ v‹gJ 6 fh®g‹ bfh©l nr®k«, yh¡o¡ mäy« v‹gJ   
__________________ fçk¢ nr®k«.

10.

r®¡fiu fiurš MšfAyhf kh‰wkil»wJ.
m. nk‰f©l braèš v¤jifa ãfœ¢Á eilbgW»wJ?
M. vªj E©Qæç <LgL»wJ.

11.

bghUªjhjij¤ nj®ªbjL¡f.
(bjh©il, thŒ, thŒ¡Fê, fiza«)

12.

kåjåš Rthr¡fh‰whdJ __________________ têahf _______________ ¡FŸ brš»wJ.
 ‹fëš ÚuhdJ __________________têahf clY¡FŸ br‹W, Úçš fiuªJŸs M¡ì#‹
Û
__________________¡FŸ guλwJ.

gFÂ – Ï   
13.

ca®tif¤    jhtu§fëš    eilbgW«     RthÁ¤jiy,   Ñœãiy¤    jhtu§fëš    eilbgW«
RthÁ¤jnyhL x¥ÃLf.

14.

 ry¤Âš c©lhF« mG¤j«, äf caukhd ku§fS¡F Ú® fl¤j¥gLtj‰F¥ nghJkhdjh?
i
fhuz« TWf.

15.

bjh£lhš ÁQ§»¤ jhtu¤Âš Ïiyfëš v¤jifa Ïa¡f§fis¡ fh©»whŒ? étç¡f.

jhtu§fë‹ jhtuéaš bga®fS« bghJ¥bga®fS«

cæçaš

t.
v©.

ÏUbrh‰ bga®

bghJ¥ bga®

1

khndh£nuhgh
ôå~¥nshuh

khndhonuhgh

2

é°f«

òšYUé

3

f°F£lh   
ç~¥y¡[h

m«ikah® Tªjš /
rljhç

mªjªj cŸq®fëš
miH¡f¥gL« bga®fis
vGjΫ

nkY« m¿a
üš
1. Modern Plant Physiology Sinha - Publisher : Narosa

110

cæçaš

myF

R‰W¢NHš ghJfh¥ò

7

7. R‰W¢NHš ghJfh¥ò
cæçd§fŸ gšntW Nœãiyfëš
thœ»‹wd.   Áy jhtu§fŸ k‰W«
éy§FfŸ KGtJkhf ÚçY« Áy
jhtu§fŸ ãy¤Â‹ÛJ« thœ»‹wd.
kåj®fS« gšntW Nœãiyfëš
thœ»‹wd®.   Áy® bgU efu§fëY«,
Áy® efu§fëY«, Áy® »uhk§fëY«
thœ»‹wd®.
jh§fŸ
thG«
Ïl§fS¡nf‰g¤ j§fis v›éj«
jah®gL¤Â¡ bfhŸ»‹wh®fŸ?
jhtu§fŸ,
éy§FfŸ
k‰W«
kåj®fŸ x‹iwbah‹W rh®ªJ« k‰W«
cæu‰w bghUŸfshd fh‰W, Ú® k‰W«
ãy¤njhL« bjhl®ò bfh©LŸsh®fŸ.  
kåj®fë‹ thœ¡if Kiw Ïa‰if
ts§fisna rh®ªJŸsJ.  k©, ãy¡fç,
v©bzŒ, ä‹rhu« k‰W« thÍ¡fŸ
M»ait
Ïa‰if
ts§fshF«.  
kåjts nk«gh£oš Ϥjifa  Ïa‰if
ts§fŸ K¡»a¥ g§F t»¡»‹wd.
cæçd§fis
mt‰¿‹
R‰W¢
NHnyhL ÏizªJ gæY« m¿éaš
Ãçé‰F¢ Nœãiy cæçaš v‹W bga®.
kåj

thœ¡if

nk«gh£odhš

£lälhj k‰W« jtwhd ga‹gh£odhš
Ïa‰if
ts§fshd
j©Ù®,
fhLfëèUªJ »il¡F« bghUŸfŸ,
ãy« k‰W« fåk ts§fë‹ msÎ
Fiw¡f¥gL»wJ.   ÏJ Ïa‰if¢
rkãiyia¥ ghÂ¥gnjhL k£Läšyhkš
thÍk©ly¤Âš gy Ô§F éisé¡f¡
Toa bghUŸfis btë éL»‹wd.
k¡fŸ bjhif¥ bgU¡f«, Nœãiy
khRgLjš, kåj thœ¡if KiwfŸ,
Ô§Fæç¡ f£L¥ghL k‰W« Ïa‰if
ts§fis¥
ghJfh¤jš
ngh‹w
fhuz§fshš Nœãiy k©ly¤Âš
V‰gL«
kh‰w§fS¡F
kåj®fns
K¡»a¡ fhuz§fshf ÏU¡»wh®fŸ.
7.1. cæ®ÁijtilÍ« k‰W« cæ® Áij
tilah¡ fêÎfŸ (k¡F«, k¡fhj)
e«Kila
m‹whl
thœ¡ifæš
eh« mÂf¥goahd fêÎ¥ bghUŸfis
cUth¡» Ϫj Nœãiy k©ly¤Âš
khR
V‰gL¤J«
t©z«
elªJ
bfhŸ»nwh«.  
ff ÅL k‰W« bjhê‰rhiyfëèUªJ
btënaW« fêÎ¥ bghUŸfŸ ahit?

cæu‰w TW
ãy«, Ú®, fh‰W, jåk§fŸ

cæçaš

cæUŸs TW
jhtu§fŸ, éy§FfŸ

cæUŸs TW
jhtu§fŸ, éy§FfŸ

cæu‰w TW
ãy«, Ú®, fh‰W, jåk§fŸ

gl« 7.1 c殡nfhs¤Âš cæu‰w k‰W« cæçd¡ TWfS¡F« Ïilna cŸs bjhl®ò
112

R‰W¢NHš ghJfh¥ò
fêÎ¥ bghUŸfŸ cæ® - ÁijtilÍ«
fêÎ¥ bghUŸfŸ v‹W miH¡f¥gL«.
v.fh. ku¡f£il, fh»j« k‰W« njhš.
cæçaš
brašghLfë‹
fhuzkhfnth  
E©Qæçfë‹
brašghLfë‹
fhuzkhfnth
Áijtilahj m¡ fêÎ¥ bghUŸfŸ
cæ® - Áijtilah¡ fêÎ¥ bghUŸfŸ
v‹W miH¡f¥gL«. v.fh. be»ê k‰W«
cnyhf¤ jhJ¡fë‹ fêÎ.

7.1. fêÎ¥ bghUŸfë‹ tiffŸ
1. cæ® - ÁijtilÍ« fêÎfŸ
(k¡F« fêÎfŸ)
2. cæ® - Áijtilah¡ fêÎfŸ
(k¡fhj fêÎfŸ)
fêÎ¥
bghUŸfŸ
cæçaš
brašghLfë‹
fhuzkhfnth
E©Qæçfë‹
brašghLfë‹
fhuzkhfnth Áijtilªjhš, m¡
113

ff muR k‰W« gšntW jåah®
ãWtd mik¥òfŸ Ãsh°o¡ xê¥ò
éê¥òz®Î ãfœ¢Áfis el¤JtJ
V‹?

braš 7.1
ff ÅLfëš fêÎ¥ bghUŸfis¢
nrfç¥gj‰F eh« VnjD« xU
Kiwia¡ fil¥Ão¡»nwhkh?
ff gŠrha¤J
k‰W«
efuh£Á
mik¥òfëš fêÎ¥ bghUŸfis
mê¡f
v‹d
elto¡if
vL¡f¥gL»wJ
v‹gij¡
f©LÃo¡f.
ff cæ®-ÁijtilÍ«
fêÎfŸ
k‰W«
cæ®
Áijtilah¡
fêÎfis
mê¡f
bt›ntW
KiwfŸ ifahs¥gL»wjh v‹gij
m¿ªJbfhŸf.
ff c§fŸ
Å£oš
ehŸnjhW«
v›tsÎ
fêÎ¥
bghUŸfŸ
V‰gL¤j¥gL»‹wd.
ff mš cæ® - ÁijtilÍ« fêÎ¥
bghUŸfŸ v›tsÎ?
ff c§fŸ tF¥giwæš ehŸnjhW«  
v›tsÎ
fêÎ¥
bghU£fŸ
V‰gL¤j¥gL»‹wd?
ff mš cæ® - Áijtilah¡ fêÎ¥
bghU£fŸ v›tsÎ?
ff fêÎ¥ bghUŸfis ifahŸtj‰F
VnjD« têKiwfis¡ TWf.

myF-7

ff Nœãiy k©ly¤Âš v‹bd‹d
éisÎfis V‰gL¤J«?
e«Kila
m‹whl
thœ¡ifæš
ÅLfëèUªJ«
bjhê‰
rhiyfëèUªJ«
ãiwa
fêÎ¥
bghUŸfŸ
btëna‰w¥gL»‹wd.  
mid¤J¡
fêÎ¥
bghUŸfS«
neuoahfnth
kiwKfkhfnth
khRgLjiy V‰gL¤Jtj‰F K¡»a¡
fhuzkh»‹wd.   fêÎ¥ bghUŸfis¢
cça
Kiwæš
btëna‰whjjhš
fh‰W, ãy« k‰W« Ú® NœãiyfŸ khR
mil»‹wd. Ïjdhš, Ïa‰ifæ‹
rkãiy gh¡f¥gL»wJ.
ff khRgLjš v‹whš v‹d?
ff khR¥ bghUŸfŸ v‹whš v‹d?
khRgLjš : fh‰W, ãy«, Ú®
M»at‰¿‹
Ïa‰Ãaš,
ntÂæaš
k‰W« cæçaš g©òfëš c©lhF«
kåjD¡F¤ Ô§F éisé¡F« éU«g¤
jfhj kh‰w§fis khRgLjš v‹W
Twyh«.
k h R ¥ b ghUŸ
:
j htu§fŸ,
éy§FfŸ mšyJ kåjD¡F¤ Ô§F
éisé¡f¡ Toa ãy«, Ú® k‰W«
fh‰W¢
Nœãiyfëš
fhz¥gL«
bghUŸfS¡F khR¥bghUŸfŸ v‹W
bga®.   Ïit Ïa‰ifahfnth kåj
elto¡iffshnyh
V‰gl¡TL«.  
v.fh. fªjf-il-M¡i[L, fh®g‹
nkhdh¡i[L, fhßa« k‰W« ghjur«
ngh‹wit.

nkY« m¿a

mÂf mséš f®ŢR¤ Âw‹ bfh©l
fêÎfŸ nrä¡f¥gL»‹wd.

òif t©oæš xUKiw k£Lnk
ga‹gL¤j¡ Toa Ftis :

2. Mœ»zW ghŒ¢rš

c§fSila
bg‰nwh®fël«
nf£lhš, m¡fhy¤Âš òift©oæš
gaz«
brŒÍ«nghJ
bf£oahd
Ãsh°o¡
Ftisæš
njÚ®
mUªÂé£L
mªj¡
Ftisfis
é‰gtçl« ÂU¥Ã¤ ju nt©L«.  
Mdhš, j‰bghGJ òift©ofëš
xUKiw k£Lnk ga‹gL¤j¡Toa
Ãsh°o¡
Ftisfis¢
Rfhjhu
Kiwahf¥
ga‹gL¤J»‹nwh«.  
Mdhš, Ïy£r¡fz¡fhd xUKiw
k£Lnk ga‹gL¤j¡ Toa Ãsh°o¡
Ftisfëdhš V‰gL« éisÎfis
xUt®Tl¢ ÁªÂ¡féšiy.   Áy
M©LfS¡F K‹dhš k©zhš
brŒa¥g£l Ftisfis¥ (Kulhads)
ga‹gL¤Âd®.  Ϫj tif¡ Ftisfis
mÂf msÎ ga‹gL¤Âajhš tskhd
k©ts« FiwªjJ.   j‰bghGJ
fh»j¤Âdhš brŒa¥g£l FtisfŸ
ga‹gL¤j¥gL»‹wd.   xUKiw
k£Lnk ga‹gL¤j¡Toa Ãsh°o¡
FtisfS¡F¥
gÂyhf
xUKiw
k£Lnk ga‹gL¤j¡ Toa fh»j¡
Ftisfis¥
ga‹gL¤Jtjhš
VnjD« e‹ikfŸ c©lh?
Ïl®¥ghL
jU«
fêÎfëèUªJ
e«ik v›thW ghJfh¤J¡ bfhŸtJ?
Ïl®¥ghL jU« fêÎ¥ bghUŸfis¡
ifahS« KiwfŸ.

cæçaš

1. ãy¤Âš ãu¥òjš
ÏuhQt«
bjhl®ghd
Ïl®¥
ghLfis¤ jU« fêÎfS« f®ŢR¡
fêÎfS« Ï«Kiwæš ghJfh¥ghf¥
óä¡F
moæš
nrä¡f¥gL»‹wd.  
äfΫ MHkhd gJ§F Fêfëš äf

114

Ï«Kiwæš
JfŸfŸ,
JisfŸ
bfh©l
k©
gu¥òila
óäæ‹
äf
MH¤Âš,
ãy¤jo
ÚU¡F«
ÑnH
Mœ»zWfŸ
njh©l¥gL«.  
Ï¡»z‰¿š
Ïl®¥ghLfŸ
jU«
Âut¡ fêÎfŸ brY¤j¥gL»‹wd.  
Ïit k©âYŸs JfŸfŸ k‰W«
JisfS¡FŸ EiHªJ fhy« fhykhf¤
jåik¥gL¤j¥g£L m¥gona ÏU¡F«.
3. vç¤J¢ rh«gyh¡fš
Ïl®¥ghL jU« cæça kU¤Jt
fêÎfŸ vç¡f¥g£L¢ rh«gyh¡f¥gL«.  
kåj clš fêÎfŸ ö¡» v¿a¥gL«
kUªJfŸ,
e¢R¤j‹ik
bfh©l
kUªJ, Ïu¤j«, Óœ, éy§Ffë‹
fêÎfŸ, E©Qæçaš k‰W« cæça¤
bjhêšE£g¡ fêÎfŸ ngh‹w cæç
kU¤Jt¡
fêÎfŸ
Ï«Kiwæš
mê¡f¥gL»‹wd.

Ïl®¥ghl‰w
fêÎfis¡
ifahSjš – (Âl¡ fêÎfŸ
nkyh©ik)
1. Û©L« ga‹gL¤Jjš k‰W« kW RH‰Á
KiwfŸ
fêÎfëš
ÏUªJ
k崘
thλj
bghUŸfis¥
Ãç¡fyh«.
Ïu¥g®,
f©zho,
fh»j«
k‰W«
J©L
cnyhf§fŸ
ngh‹wt‰iw
fêÎfëèUªJ jåna Ãç¤bjL¤J
Û©L« ga‹gL¤JtJ kW RH‰Á v‹W
bga®.
fh»j«
fêΤjhis
(54%
kWgoͫ
ga‹gL¤jyh«)
Û©L«
THh¡»
mij kW RH‰Áæš <LgL¤Â m£il¥

R‰W¢NHš ghJfh¥ò
bg£ofŸ ngh‹w bghUŸfshf c‰g¤Â
brŒayh«.
f©zho:
(20%
kWgoͫ
ga‹gL¤jyh«)
f©zhofis
e‹F
behW¡»,
bghoah¡»¥   òJ¡f©zho¢ rhkh‹
fis¤ jahç¡fyh«. mšyJ mªj
behW¡fiy¡ f£Lkhd gâfS¡fhd
Ábk©£
fyit
(fh‹»ç£),
rhiy¡fhd ãy¡Ñš fyit (M°ghš£)
ngh‹witahf kh‰wyh«. czΡfêÎ
k‰W« njh£l¡fêÎfis (ÏiyfŸ
k‰W« ò‰fŸ) k£f¢ brŒJ ãy¤ij
tskh¡F« vUit c‰g¤Â brŒayh«.

Ú® ngh‹wt‰¿èUªJ ek¡F e‹Ü®
»il¡»wJ.

7.2. Ú® nkyh©ik

kiHæ‹ nghJ       k©
JfŸfS¡»ilna
kiHÚ®
cŸns
EiHªJ Jthu§fSila ghiwfë‹
têna br‹W ãy¤jo Úuhf khW»wJ.  
Ϫj¥ ghiwfS« nghJkhd msÎ
Úiu c¿ŠÁ¡ bfhŸ»wJ. ãy¤jo Ú®
msé‹ nk‰gu¥ò ãy¤jo Ú®k£l«
vd¥gL«. Ϫj ãy¤jo Ú®, jhtu§fë‹
ts®¢Á¡F
K¡»akhd
x‹whF«.  
kåj®fS« ãy¤jo Úiu MœFHhŒ¡
»zW k‰W« »zWfë‹ _ykhf¥
bg‰W¡ bfhŸ»‹wh®fŸ.  kiH¥bghêÎ
FiwÎ k‰W« fhLfis mê¤jš ngh‹w
ãfœÎfŸ ãy¤jo Ú® FiwΡF¡
fhuzkhf mik»‹wJ.

Úç‹ _y Mjhu§fŸ kiHÚ® k‰W«
bt©gå MF«.  Ïit Ú® RH‰Á¡F xU
K¡»a¡ fhuzkhf és§F»wJ.
nk‰gu¥ò Ú®
ϪÂahéš mÂf mséš MWfS«,
VçfS«, ÚnuhilfS« k‰W« Fs§fS«
fhz¥gL»‹wd. Ït‰¿èUªJ bgw¥
gL« Ú®, nk‰gu¥ò Ú® vd¥gL«.
ãy¤jo Ú®
k© mL¡FfS¡F¡ ÑnH fhz¥gL«
j©Ù®, ãy¤jo Ú® vd¥gL«.

Úç‹ njit mÂfkhf ÏU¥gjhY«,
e«Kila Úç‹ ts§fŸ Fiwthf
ÏU¥gjhY«, »il¡f¥ bg‰w x›bthU
brh£L
ÚiuÍ«
ghJfh¡f
eh«
elto¡iffŸ vL¡f nt©L«.
kåjå‹ x›bthU braY¡F«
öa e‹Ü® njit¥gL»wJ.  mid¤J¢
R‰W¢NHš
fhuâfisél
e‹Ü®
»il¡f¡ Toa têKiwjh‹ kåjå‹
thêl¤ijÍ« k‰w¢ brašghL fisÍ«
Ô®khå¡»‹wJ vdyh«.
ff mÂf¥goahd
Ú®
njit¡fhd
fhuz§fis¡ Tw KoÍkh?
mid¤J ehLfS¡F« Ú® X®
mo¥gil¤ njitahd Ïa‰if ts«.  
kåj®fŸ Fë¡f, Jit¡f, rikaš
brŒa, ngh¡Ftu¤J k‰W« ä‹rhu«
jahç¡f Úiuna rh®ªJ ÏU¡»wh®fŸ.  
Ïu©L tifahd Ú® tiffŸ
ϪÂahéš
fhz¥gL»‹wd.mit:         
1) flš Ú® mšyJ c¥ò Ú®, 2) e‹Ü®.
kiHÚ®, nk‰gu¥ò Ú® k‰W« ãy¤jo

òéæš »il¡F« Úç‹ msÎ xU
F¿¥Ã£l msÎjh‹.  mÂf Úiu cUth¡f
e«khš vJΫ brŒa KoahJ.  ÏU¥ÃD«
F¿¥Ã£l Ïl§fëš Ú® »il¥gj‰F¥
gy têfŸ nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.
(1)  nkf¤Âš (ntÂ¥ bghUŸfŸ) öÎjš
cy®gå mšyJ Ášt® mnahilL
JfŸfis kiH nkf§fŸÛJ öédhš
Áy rka« kiH¥bghêÎ V‰gL«.

115

myF-7

7.2.2. e‹Ü® nkyh©ik

7.2.1. e‹Ü® ts§fŸ

(2)  c¥òÚiu¡ Fo Úuh¡fš (jiyÑœ
r›ñL gutš)
e‹Ü® msit mÂfç¡f flš Úç‹
c¥ò¤j‹ikia Ú¡FtJ xU Áwªj
bjhêš E£gkhF«.  c¥òÚiu¡ FoÚuh¡F«
£l« äFªj bryÎ V‰gL¤J« £l«.  
c¥òÚiu¡ FoÚuh¡fèš Méahjš
k‰W« Û©L« Fë®é¤jš ãfœ¢ÁfŸ
eilbgW»‹wd.
(3)  mizfŸ, Ú®¤ nj¡f§fŸ k‰W«
fhšthŒfŸ
mizfŸ ngh‹w Ú®¤ nj¡f§fŸ
_y« mÂfkhf¡ »il¡F« Úiu¢
nrä¤J
v§bf§F
Ú®
njitnah
m§bfšyh« fhšthŒfŸ, Ru§f§fŸ,
jiuao¡ FHhŒfŸ _y« j©Ùiu
më¥gJ bghJthd eilKiwahF«.
(4) Ú®¥ ÃçKfL (Water Shed) nkyh©ik
tçirahf
mikªJŸs
ÁWÁW
mizfŸ mšyJ Vuhskhd e ڮ¡
»isfŸ M»ait _y« j©Ù®
btŸskhf¥
bgU»
Åzhfhkš
nj¡»
it¡f¥gL»wJ.
ÏJ
Ú®
ÃçKfL
vd¥gL«.
Ï«khÂçahd
mizfshš
c©lhF«
Fs§fŸ
Úiu¤ nj¡» it¥gJl‹ tdéy§F¥
òfèl§fshfΫ mikÍ«.

(5) kiHÚ® nrfç¥ò
kiHÚ® nrfç¥ò v‹gJ ÅLfë‹
nk‰Tiu
k‰W«
ikjhd§fëš
éG« kiHÚiu ãy¤joæš nrä¤jny
MF«.   kiHÚ® nrfç¥ò v‹gJ
kiHÚ® Åzhfhkš jL¥gnj MF«.  
kiHæ‹nghJ Tiufë‹ÛJ k‰W«
ikjhd§fëš
éG«
kiHÚiu¡
FHhŒfë‹ _y« ãy¤joæš cŸs
j©Ù®¤ bjh£ofëš nrfç¤J ek¡F¤
njitahdnghJ j©Ù® Ïiw¡F«
ÏaªÂu« _y« nkny‰¿¡ bfhŸsyh«.  
kiHÚ® nrfç¥ò äf vëikahdJ
k£Lkšyhkš bghUshjhu¢ Á¡fd«
thŒªjJ«Tl.   ÏJ kåjDila
mÂf¥goahd
Úç‹
njitia¢
rkhë¡f cjÎtnjhL k£Läšyhkš
ef®¥òw§fëš kiHÚ® ÅzhtijÍ«,
thêl§fëš
kiHÚ®
btŸs«
V‰gLtij jL¡fΫ ga‹gL»wJ.
6) <u ãy§fëš nrä¤Jit¤jš
Ï«Kiwæš
ãy¤Âš
nrä¤J
it¡F« ÚuhdJ njitahd neu¤Âš
k‰w Ïl§fS¡F vL¤J¢ bršy¥
ga‹gL»wJ.

nkšjs«

cæçaš

FHhŒ

kiHÚ® nj§F« Fê
»zW

gl« 7.2 kiHÚ® nrfç¥ò

116

R‰W¢NHš ghJfh¥ò
7) ÅLfëš nrä¤jš

j‰fhy¡ fz¡bfL¥Ã‹go Rkh®
400 tif C®td Ïd§fS«, 200 tif
ÏUthœéfS«, 3000 tif Ûåd§fS«
k‰W« 3000 tif¥ gwitfS«, 20,000
tif¥ ó¡F« jhtu§fS« k‰W«
4100 tif¥ ghÿ£ofS« ϪÂahéš
fhz¥gL»‹wd.
mHF,
NHš,
fšé,
tuyhW,
m¿éaš
K¡»a¤Jt¤Â‰fhf
td
cæ®fis¥
ghJfh¡f
nt©L«.  
Nœãiy¢ rkãiy¡F ešy cæçaš
ntWghL njit.   mÂf mséš td
cæçfŸ mê¡f¥gLtjhš Ïa‰if¢
Nœãiy mj‹ rkãiyia ÏH¡»wJ.  
td cæçfë‹ ruzhya§fëdhš
btëeh£L¢
R‰Wyh¥
gaâfë‹
tUifædhš xU eh£o‹ bghUshjhu
ts®¢Á ca®»wJ.  td cæçfë‹ _y«
»il¡F«   bghUŸfëdhš eh£o‹
bghUshjhu¢ Nœãiy caU«.

ÅLfëš eh« j‰bghGJ ga‹gL¤J«
Úç‹ msit e« thœ¡if Kiwæš
Áy khWjšfis¡ bfh©L tUtj‹
_y« nrä¡fyh«.   Fiwªj Úiu¥
ga‹gL¤J« Fëaš, ga‹gL¤Âa Úiu¥
òšbtëfS¡F¥
ghŒ¢Rjš,
Å£L¤
njh£l§fŸ, thfd§fŸ fGÎjš ngh‹w
ntiyfS¡F¡ Fiwªj mséyhd
Úiu¥ ga‹gL¤j nt©L«. FiwªjsÎ
Úiu¥ ga‹gL¤J« Å£L ga‹gh£L¥
bghU£fis¥ ga‹gL¤Jjš nt©L«
8) bjhê‰rhiyfëš nrä¤jš
(Industrial Conservation)
Ï a ª Â u §fis¡
Fë®é¡f¥
g a ‹ g L ¤ J«
Úiu
R¤Âfç¤J  
k W R H ‰ Á æš
<LgL¤Â
Û©L«
ga‹gL¤jyh«.

v©âyl§fh¤
jhtu§fë‹
kU¤Jt¡ Fz§fŸ v®fhy¤Âš äfΫ
ga‹gL«.   mÂf kuÃaš nt‰Wikia¡
bfh©LŸs ÏJ, kuò¥ bgh¿æaè‹
ts®¢Áæš bgU« g§if t»¡»‹wJ.  
gH§fhy¤ÂèUªnj td cæçfŸ bgçJ«
ga‹g£LŸsd.   ÏJ v®fhy¤ÂY«
bjhlU«.   vdnt, Ït‰iw¥ ghJfh¥gJ
K¡»a¤Jt« thŒªj x‹whF«.

7.3. td cæçfŸ ruzhya«

ruzhya§fŸ

td cæçfŸ

ruzhya§fŸ v‹gJ éy§Ffis¡
bfhštnjh mšyJ nt£ilahLtnjh,
Ão¡fnth jil brŒa¥g£l k‰W«
xU jF thŒªj ãWtd¤Âduhš
ghJfh¡f¥g£l Ïa‰if¢ NHš MF«.
nkY«, ruzhya§fŸ ghJfh¡f¥g£l
k‰W« mêé‹ éë«ÃèU¡F« td
cæ®fis Û©L« Ûs¢ brŒa¥ ga‹gL«
K¡»akhd xU mik¥ghF«.

Ïa‰ifahd thêl¤Âš fhz¥gL«
kåjdhš
ts®¡f¥glhj
cæçfŸ
td cæçfŸ vd¥gL«.   Ïa‰ifahf¡
fhz¥gL« jhtu§fS« éy§FfS«
Ïš ml§F«.   ÏJ ek¡F« v®fhy¢
rªjÂædU¡F« ga‹gL«  ghJfh¡f¥gl
nt©oa xU brh¤jhF«.

117

myF-7

gl« 7.3 ÅLfëš
Ú® nrfç¡F« Kiw

cæçaš

jäœeh£oš cŸs tdcæç¢ ruzhya§fŸ g‰¿a étu§fŸ.
t.
v©.

ruzhya¤Â‹
bga®

1

ϪÂuhfhªÂ td
cæç¢ ruzhya«

nk‰F¤ bjhl®¢Á
kiy

òè, ÁW¤ij, KŸs« g‹¿, Úy»ç
jh®kh‹, òDF¥ óid, ahid,
fh£L vUik, vW«ò¤ ‹å.

2

fs¡fhL td
cæç¢ ruzhya«

ÂUbešntè
kht£l«

Á§fthš Fu§F, rh«gh® kh‹,
fuo, fh£L vUik, gw¡F«
mâš

3

$éšèò¤ö®
mâš ruzhya«

éUJef® kht£l«.

mâš, vèkh‹, Fiy¡F«
kh‹, ku_ŠNW.

4

ntlªjh§fš
gwitfŸ
ruzhya«

fhŠÁòu« kht£l«

fl‰gwit, rh«gš ehiu,
CÁthš th¤J, bfh¡F,
fu©o myF ehiu, k‰W«
btëeh£L¥ gwitfŸ.

5

KJkiy td
cæç¢ ruzhya«

Úy»ç kiy

ahid, fh£L vUik, y§T®,
òè, ÁW¤ij, fuo,Á§fKf¡
Fu§F, eç, KŸs« g‹¿, Ñç.

6

éuhèkiy

ÂU¢Á kht£l«

kæš

7

k‹dh® tisFlh Ïuhkehjòu« k‰W«
flš njÁa¥ ó§fh ö¤J¡Fo kht£l¡
flnyhu¥ gFÂ

gts¥ghiw, flš gR, Mik,
lhšÃ‹, ngyndh »shr°.

8

K©lªJiw td
cæç¢ ruzhya«

ÂUbešntè
kht£l«.

òè, Fu§F, fuo, fh£L ehŒ,
y§T®.

9

tšyehL fW¥ò
kh‹ ruzhya«

ö¤J¡Fo
kht£l«.

fW¥ò kh‹, fh£L¥ óid, Kaš,
Ñç.

10

m¿P® m©zh
éy§»aš ó§fh

t©lÿ®
fhŠÁòu« kht£l«.

Á§f«, ahid, òè, Fu§F

11

K¡FU¤Â njÁa¥
ó§fh

Úy»ç kiy

òè

12

nfhoa¡fiu td
cæç¢ ruzhya«

ehf¥g£od«
kht£l«

òŸë kh‹, fh£L vUik,
Fu§F

13

Mid kiy td
cæç¢ ruzhya«

nk‰F¤ bjhl®¢Á
kiyæ‹ rçÎfŸ

òDF¥ óid, KŸs« g‹¿,
fh£L vUik, òè, ÁW¤ij,
Úy»ç jh®kh‹.

Ïl«

118

éy§FfŸ

R‰W¢NHš ghJfh¥ò
ϪÂahéš kåjDila brašfshš V‰g£l Ïa‰if¢ Nœãiy kh‰w§fëdhš
gh¡f¥g£l éy§Ffis¥ ghJfh¡f td cæç¢ ruzhya§fŸ V‰gL¤j¥g£ld.  e«
eh£oš 1.6 Ïy£r« rJu ».Û. gu¥Ãš 89 njÁa ó§fh¡fŸ, 500 td cæç¢ ruzhya§fŸ,
27 òè ghJfh¥ò¥ gFÂfŸ, 200 td cæç¡ fh£Á¢ rhiyfŸ, 13 ghJfh¡f¥g£l cæ®
thœél§fS« mik¡f¥g£LŸsd.
K¡»a¤ njÁa¥ ó§fh¡fŸ, td cæç¢ ruzhya§fŸ k‰W« ghJfh¥ò¥ gFÂfŸ
t.
v©.

bga®

Ïl«

éy§FfŸ

1

gªÂ¥ó® njÁa¥ ó§fh
(ÏJ òè ghJfh¥ò gFÂ)

f®ehlf
khãy«

ϪÂa¡ fh£L vUik, òŸë
kh‹, fuo, òè, ahid.

2

fh®bg£ njÁa¥ ó§fh
(ϪÂahé‹ Kjš
njÁa ó§fh k‰W«
òèghJfh¥ò¥ gFÂ)

c¤juhŠrš

òè, Á£lš, ahid, ÁW¤ij,
fh£L¥ óid, fuo.

3

»® njÁa¥ ó§fh

F#uh¤

MÁa¢ Á§f«

4

f‹Ah njÁa¥ ó§fh
(òè ghJfh¥ò¥ gFÂ)

k¤Âa¥
Ãunjr«

kh‹, òè, òŸë kh‹, fW¥ò
kh‹, ÁW¤ij, XehŒ

5

gu¤ó® gwitfŸ
ruzhya«

Ïuh#°jh‹ 374 gwit Ïd§fŸ v.fh.
ϪÂa ehiu, bfh¡F, fU¥ò
fG¤J ehiu, fu©o myF
ehiu, Âwªj myF ehiu
ngh‹wit.

6

khd° td cæç¢
ruzhya« (òè ghJfh¥ò
gFÂ)

mrh«

Kaš, g‹¿, j§f ãw Ús thš
Fu§F, òè.

Rªj®td njÁa¥ ó§fh)
(òè ghJfh¥ò¥ gFÂ)

nk‰F
t§fhs«

t§fhs¥ òè.

7

Nœãiy v‹whš v‹d?
Û‹ Úçš thœ»‹wJ.
òè fh£oš thœ»‹wJ.
nkny T¿a thêl§fëš Ïit v›thW j§fSila thœ¡ifia el¤J»‹wd?
gšntWg£l cæçd§fŸ j§fS¡FŸ x‹iwbah‹W rh®ªJ F¿¥Ã£l X® Ïl¤Âš
R‰W¢NHYl‹ ÏizªJ thœ»‹wd.  Ïj‰F¢ Nœãiy k©ly« v‹W bga®.
119

myF-7

7.4. Nœãiy k©ly¤Âš rkãiy

Nœãiy k©ly« Ïu©L tiffshf¥
Ãç¡f¥g£LŸsd.
1.

Ú® thêl¢ Nœãiy k©ly«.

2. ãy thêl¢ Nœãiy k©ly«.
Nœãiy k©ly¤Â‹ mik¥ò¡ TWfŸ
ahit?
Nœãiy k©ly¤Âš eh‹F TWfŸ
cŸsd.  mitahtd:
1) cæu‰w fhuâfŸ, 2) cæUŸs
fhuâfŸ,
3)
c‰g¤Âahs®,
4) Ef®nth®,  5)Áij¥git.
c‰g¤Âahs®,
Ef®nth®
k‰W«
Áij¥git cæUŸs fhuâfŸ MF«.
Nœãiy k©ly« - Fs«
ãiyahd (rydk‰w) e‹Ü® Fs« xU
Ú® Nœãiy k©lykhF«.

Ïu©lh« ãiy Ef®nth®
Kjšãiy Ef®nth® mšyJ jhtu
c©âfis c©Q»‹w cæçd§fŸ
Ïu©lh« ãiy Ef®nth® MF«.
v.fh. ÁW Û‹fŸ, jtis k‰W« Ú®¥
ó¢ÁfŸ.
_‹wh« ãiy Ef®nth®
Ïu©lh« ãiy Ef®nthiu c©L
thG« cæçd§fŸ _‹wh« ãiy
Ef®nth® MF«. v.fh. bgça Û‹fŸ
k‰W« Û‹bfh¤Â.
Áij¥git
Ïit
jhtu,
éy§»d§fë‹
cly§fisÍ« fêÎfisÍ« Áij¡
»‹wd. v.fh. gh¡Oça§fŸ k‰W«
óŠirfŸ.

cæu‰w fhuâfŸ
Nça xë, bt¥gãiy, iA£u#‹
maå¢ br¿Î, fh®g‹-il-M¡i[L,
iA£u#‹,
M¡ì#‹,
gh°ng£,
fh®gnd£ k‰W« fªjf« ngh‹w fåk¥
bghUŸfS«,
fçk¥
bghUŸfshd
fh®nghiA£nu£, òuj« k‰W« è¥ÃLfŸ
M»ait cæu‰w fhuâfshF«.
c殡 fhuâfŸ

cæçaš

Ïit
c‰g¤Âahs®,
Ef®nth®
k‰W« Áij¥gt‰iw cŸsl¡»ait.  
Ú® thœ¤ jhtu§fshd iA£çšyh,
thè°ndçah k‰W« »shänlhnkhdh°,
°ignuhifuh, thšth¡° ngh‹w jhtu
äjit cæçfŸ c‰g¤Âahs® MF«.
Kjšãiy Ef®nth® mšyJ jhtu
c©âfŸ
jhtu
äjit
cæçfis
c©z¡Toa éy§F äjit cæçfŸ
Kjšãiy Ef®nth® MF«.
v.fh. ÁW ó¢ÁfŸ k‰W« j£lh‹
ó¢Áæ‹ Ïs« cæçfŸ.
120

mid¤J
c©âfŸ
éy§F
c©âfŸ
jhtu  c©âfŸ

c‰g¤Âahs®

Nça xë
gl« 7.5 Nœãiy k©ly¤Âš M‰wš
xG¡F

R‰W¢NHš ghJfh¥ò

f Û‹bjh£o mik¡F«nghJ Á¿a
Û‹fŸ Ïšyhkš V‰ghL brŒjhš
v‹d el¡F«?
f khzt®fŸ ÁWÁW FG¡fshf¥
ÃçªJ
Nϋiy
k©ly¤Âš
v›thW cæçd§fŸ x‹iwbah‹W
rh®ªÂU¡»‹wd vd éth¡f.
f ÑGŸs
f£l§fëš
Ú®thœ
cæçfŸ v›thW c©z¥gL»‹wd
v‹gij tçirahf vGJf.
→

→

f VnjD«
F¿¥Ã£l
X®
cæçd¤Â‰F
K¡»a¤Jt«
jU»Ö®fsh? Ïšiyah? fhuz«
TWf?

x›bthU Nœãiy k©ly¤ÂY«
ts§fS¡F«,
gadhëfS¡F«
Ïilna rkãiy ÏU¡f nt©L«.
Ϫj¢ rkãiy czÎ¥ bghUŸfS¡F«
c©Qgt®fS¡F« Ïilna V‰gL»‹w
rkãiy.
cz΢ r§»è v‹whš
czÎ tiy v‹whš v‹d?

v‹d?

c©Qjš k‰W« c©z¥gLjš v‹w
bjhl® brašfŸ _y« M‰wyhdJ czÎ
_ykhf X® cæçæèUªJ mL¤jL¤j
cæçfS¡F¡ fl¤j¥gLtJ cz΢
r§»è vd¥gL«.
vL¤J¡fh£L :- òšbtë k©ly¤Âš
cz΢ r§»è.

òš → bt£L¡»ë → jtis → gh«ò→ fGF
òš - c‰g¤Âahs®, bt£L¡»ë jhtu c©âfŸ, jtis - Kjš ãiy Ef®nth®,
gh«ò - Ïu©lh« ãiy Ef®nth®,
fGF - eh‹fh« ãiy Ef®nth®
gl« 7.6 òšbtë k©ly¤Âš cz΢ r§»è

Nœãiy k©ly¤Âš rkãiy
Nœãiy k©ly¤Âš rkãiy v‹gJ
c殡 T£l§fŸ x‹iwbah‹W rh®ªJ
F¿¥Ã£l xU Nœãiyæš x›bth‹W«
brašgL« myFfshf cŸsJ. x›nth®
c殡 T£l§fë‹ v©â¡ifÍ«
F¿¥Ã£l xU f£L¥gh£L¡FŸ tU»wJ.
x›bthU
Nϋiy
k©lyK«
Ïa‰ifæš rk‹ brŒa¥gL»wJ. czÎ¥
bghUshf¥ ga‹gL« cæçd§fS¡F«
c©Q« cæçd§fS¡F« Ïilna
xU rkãiy V‰gL»wJ.
Nϋiy
k©ly¤Âš gUªJfë‹ v©â¡if
vèfë‹ v©âifiaél mÂfkhf
ÏUªjhš mJ rkãiy »ilahJ.
Fu§FfS¡F« thiH¡F« Ïilna
cŸs
rkãiyæš
thiHku§fŸ
Ïšiyba‹whš
Fu§FfS¡F
thiH¥gH« »il¡fhJ.

gl« 7.7 czÎ tiy

121

myF-7

braš 7.2

czÎ tiy
xU Nœãiy k©ly¤Âš gy
cz΢ r§»èfŸ x‹Wl‹ x‹W cwÎ
bfh©L xU tiyngh‹w mik¥ig
cUth¡F»wJ.   ÏJnt czÎ tiy
vd¥gL«.
 œãiy k©ly¤ij v›thW
N
ghJfh¥gJ?
Ïa‰ifahfnt
Nϋiy
k©ly¤ij¥
gšntW
fhuâfŸ
rk‹ brŒ»‹wJ.   VjhtJ xU fhuâ
gh¡f¥g£lhnyh
mê¡f¥g£lhnyh
mªj Nœãiy k©ly¤Âš thG«
k‰w¡ fhuâfŸ gh¡f¥g£L¢ rkãiy
V‰gl
thŒ¥Ãšyhkš
ngh»‹wJ.  
vL¤J¡fh£lhf Nœãiy k©ly¤Âš
jhtu§fŸ KGtJ« Ú¡f¥g£lhš ãy,
Ú® Nœãiy k©ly§fŸ gh¡f¥gL«.
Ïjdhš k‰w cæçd§fS¡F cznt
»il¡fhJ.   éy§Ffis¡ bfhšYjš,
k‰W« Ú®, ãy«, fh‰W khRghL miltjhš
Ïa‰if¢ rkãiy¥ gh¡f¥gL»wJ.
jhJ c¥ò¡fŸ, Ú® k‰W« czÎ¥
bghUŸfŸ kW RH‰Áæ‹ _y« Ïa‰if¢
Nœãiy k©ly« rk‹ brŒa¥gL»wJ.  
Ïa‰if ts§fis äf¡ ftdkhf¥
ga‹gL¤Âdhš
eh«
Ïa‰if¢
rkãiyia¥ ghJfh¡fyh«.

cæçaš

cæçd§fS¡F«
Ïa‰if
ts§fS¡F« Ïilna cŸs rkãiy
xU Nœãiy k©ly¤Â‹ rkãiy
vd¥gL«.  x›bthU NœãiyæY« ÏJ
khwhJ ÏU¡f nt©L«.

fl¤j¥gL»wJ.   mjhtJ, M‰wyhdJ
xU tê¥ghijæš k£Lnk brš»wJ.  
Mdhš, jhtu§fS¡F¤ njitahd jhJ
c¥ò¡fŸ óäæèUªJ bjhl®¢Áahf
c¿Šr¥g£L¥ Ëd® éy§FfS¡F¡
fl¤j¥gL»wJ.  
k©âèUªJ
vL¡f¥g£l jhJ c¥òfŸ Û©L«
RH‰Á Kiwfë‹ _y« k©izna
mil»‹wJ.  
gh¡Oçah
k‰W«
óŠirfŸ ngh‹w k£F©âfshš
Áij¡f¥g£l mšyJ ÏwªJ mG»a
cæçd§fëläUªJ Û©L« RH‰Á
_y« Ϥ jhJ c¥òfŸ k©iz
mil»‹wJ.   (cæ®-òé ntÂæaš
RH‰ÁfŸ g‰¿ Kªija tF¥òfëš
V‰fdnt go¤ÂU¡»‹Ö®fŸ)

braš 7.3
• xU
Fs¤Â‰F¢
br‹W
m§F¡ fhQ« cæçd§fis
c‰Wneh¡Ff. mªj cæçd§fis
m£ltiz¥gL¤Jf.
r§»è¡fhd
X®
• cz΢
m£ltizia¤ jah® brŒf.

7.5 ãy¡fç k‰W« bg£nuhèa«
7.5.1. ãy¡fç

cæ® - òé nt¢ RH‰ÁfŸ

ãy¡fçahdJ
fh®g‹,
fªjf«,
iA£u#‹, M¡ì#‹ k‰W« ie£u#‹
ngh‹w
jåk§fshš
gšntW
é»jh¢rhu¤Âš x‹W Toa xU fyit.  
Mdhš ãy¡fçæš K¡»akhd g§if
t»¥gJ fh®g‹ jåknk.

x›bthU Nœãiy k©ly¤ÂY«
jhtu§fŸ
NçaåläUªJ
xë
M‰wiy¥
bgW»‹wd.   Ëd®
mªj M‰wš jhtu c©âfS¡F«
mid¤J
c©âfS¡F«

ãy¡fçahdJ
xU
òijgot
vçbghUŸ.  cyf mséš mÂf¥goahd
ä‹rhu« jahç¥gj‰F eh« ãy¡fçiana
ga‹gL¤J»‹nwh«.   Mdhš, mÂf
mséš
fh®g‹-il-M¡i[L

122

R‰W¢NHš ghJfh¥ò
ãy¡fçædhš
éisÎfŸ:

Nœãiyæš

V‰gL«

1. ghjur«, Ínuåa«, njhça«, M®rå¡
k‰W« fd cnyhf§fŸ fyªj
fyitæš ÏUªJ btëna‰w¥gL«
fêÎ¥ bghUŸfŸ kåjD¡F¤
Ô§F éisé¥gnjhL k£Lä‹¿¢
NœãiyiaÍ« gh¡»‹wJ.
2. ãy¡fçæš
cŸs
fªjf¤
JfŸfŸ mäy kiH cUthf¡
fhuzkh»‹wJ.
3. ãy¤jo Ú® k‰W« Ú®ts§fis¥  
gh¡»‹wJ.
4. Ú® k‰W« ãy« khRghL mila¡
fhuzkh»‹wJ.

gl« 7.8 ãy¡fç

5. khR¤ JfŸ cUth»‹wd.

btëæLtJ ãy¡fçæš ÏUªJ k£Lnk.  
bkh¤j¡
fh®g‹-il-M¡i[L
ãy¡fçia¥ ga‹gL¤Jtš ÏUªnj
btëna‰w¥gL»wJ.   bg£nuhèa«
k‰W« Ïa‰if thÍ¡fis vç¥gj‹
_y« btënaW« fh®g‹-il-M¡i[L
msitél
ãy¡fçæš
ÏUªJ
Ïu©L kl§F fh®g‹-il-M¡i[L
btënaW»wJ.

7. ãy¡fçæš ÏUªJ mÂf¥goahd
CO2
btëna‰w¥g£L
thÍ
k©ly¤ij mil»wJ.

braš 7.4
1. beŒntè
ãy¡fç¢
Ru§f¤ij¥ gh®itæLf.
2. v›thW
ãy¡fç
bt£o
vL¡f¥gL»‹wJ v‹gij¥ gh®¡f.
3. c§fSila tF¥ò khzt®
fël« ãy¡fçæ‹ ga‹fis¥ g‰¿
éth¡f.
7.5.2 bg£nuhèa«
Ï¡fhy thœ¡ifæš kåj®fis¥
bg£nuhš
k‰W«
bg£nuhèa¥

123

myF-7

Ru§f§fëš
ÏUªJ«
Âwªj
btë¡
FêfëèUªJ«
ÏUªJ«
ãy¡fç bgw¥gL»wJ.   mÂf¥goahd
ä‹rhu« jahç¥gj‰F«, bt¥g¤ij
c‰g¤Â brŒtj‰F« Âlãiyæš cŸs
ãy¡fçiana
ga‹gL¤J»‹nwh«.  
ãy¡fçæš ÏUªJ bt¥g¤ij c‰g¤Â
brŒÍ«nghJ ãy¡fç vçªJ mÂf
mséš
fh®g‹-il-M¡i[L
btëna‰w¥gL»‹wJ.  
ãy¡fç
bjhê‰rhiyfëš ÏUªJ Ïu©lh«
ãiy
ga‹
bghUŸfŸ
c‰g¤Â
brŒa¥gL»‹wJ. v.fh. fç, fç¤jh®,
fçthÍ.

6. gRikaf
thÍ,
fh®g‹-ilM¡i[L, btëna‰w¥g£L¡ fhy
ãiy khWgh£o‰F« òé bt¥g
khjY¡F« fhuzkh»‹wJ.

éahghu neh¡f« fUÂ eh« “fW¥ò¤
j§f«” vd miH¡»‹nwh«.
R‰W¥òw¢ NHš éisÎfŸ
1. R¤Âfç¡f¥glhj
v©bzŒ
(Crude
Oil)
ég¤Jfëdhš
f¥gšfëèUªJ
fÁªJ
Ïa‰if¢
Nœãiy k©ly« gh¡f¥gL»wJ.

gl« 7.9 bg£nuhèa¤ bjhê‰rhiy
bghUŸfëläUªJ Ãç¡f KoahJ.
bg£nuhèa«  Ïa‰ifæš óä¡foæš
ÏUªJ »il¡»‹wJ.   bg£nuhèa«
e¢R¤j‹ik bfh©l, Ô¥g‰¿ vça¡
Toa iA£nuh fh®g‹fŸ k‰W« Áy
fçk¥ bghUŸfshš Md xU fyit.
bg£nuhèa« v›thW cUth»‹wJ
v‹W cd¡F¤ bjçÍkh?

cæçaš

bg£nuhèa«
flèš
thG«
cæçd§fëläUªJ
njh‹W»wJ.  
flèš thG« cæçd§fŸ ÏwªjÃwF
mit flè‹ jiuk£l¤Âš go»‹wd.  
Ëd®, mit kzš k‰W« k©zhš
_l¥gL»‹wd.  
gy
äšèa‹
M©LfS¡F¥
ÃwF,
fh‰¿šyh
ãiyæš mÂf bt¥g ãiyæš k‰W«
mÂf¥goahd
mG¤j¤Âš
Ïwªj
cæçd§fë‹ Áijthd bghUŸfŸ
bg£nuhèa« mšyJ Ïa‰if thÍ¡fshf
khW»‹wd.
bg£nuhèa«
k‰W«
Ïa‰if
thÍ¡fëš ÏUªJ gy tifahd
ga‹
bghUŸfŸ
bgw¥gL»‹wd.  
m¥bghUŸfŸ nrh¥, üèiH (ghèba°l®,
ieyh‹) ghĤ‹ k‰W« Ãsh°o¡
ngh‹w bghUŸfŸ jahç¡f¥gL»‹wd.
Ïa‰if thÍéš ÏUªJ bgw¥gL«
iA£u#‹ thÍ cu« (ôçah) jahç¡f¥
ga‹gL»wJ.    bg£nuhèa¤ij mj‹

124

2. v©bzŒ¡ fÁédhš ãy¤Âš
V‰gL« Ó®nfLfisél¡ flèš mÂf
msÎ Ó®nfLfŸ V‰gL»‹wd.   flš
Ú® k£l¤Â‹ÛJ v©bzŒ¡ fÁÎfŸ
gotjhš flš gwitfŸ ghÿ£ofŸ,
Û‹fŸ k‰W« Ïju cæçd§fS« mêa
neçL»wJ.
(Tar Balls) jh® gªJfŸ
v©bzŒ¡ fÁédhš flš Ú®
k£l¤Âš äj¡f¡ Toa v©bzŒ¢
ÁjwšfŸ jh®gªJfŸ vd¥gL«. Ïit
flš Ú® khR V‰gLtj‰F K¡»a¡
fhuzkhf mik»‹wJ.
 g£nuhèa¤Â‰F - kh‰W vçbghUŸ:b
thfd mo¥gilæš
1. cŸ
vç
vªÂu§fŸ
(jhtu
vçbghUŸ mšyJ iA£u#‹ vçbghUŸ)
2. ä‹rhu«
(ä‹rhu
t©ofŸ
mšyJ ä‹rhu-bg£nuhèa t©ofŸ)
fh‰W mG¤j¥g£l mšyJ vçbrš
(iA£u#‹ vçbrš)
3. Ïa‰if thÍédhš
Toa thfd§fŸ

Ïa§f¡

cd¡F¤ bjçÍkh? - »ô£nlh
x¥gªj eilKiw¥go
gy ehLfŸ Fiwªj gRikaf
thÍit
btëéL«
neh¡»š
bg£nuhèa¤Â‹
ga‹gh£il¡
Fiw¤J¡bfhŸs
x¥ò¡
bfh©LŸsd.

R‰W¢NHš ghJfh¥ò
(Kyoto Protocol – j£gbt¥gãiy
kh‰w¤Âdhš V‰gL« òé bt¥gkiljiy
v®¡F« I¡»a ehLfë‹ x¥gªj¡
T£lik¥ò.)

nkY« m¿a
ãy¡fç, ä‹rhu« jahç¡fΫ,
bg£nuhèa¥ bghUŸfshd, bg£nuhš
k‰W« Orš, nkh£lh® thfd§fŸ,
f¥gš
k‰W«
th}®ÂfS¡F
vçbghUshf¥
ga‹gL»‹wd.
ä‹fUéfŸ
k‰W«
nkh£lh®
thfd§fŸ Ïšyhj thœ¡ifia
ãid¤J¡Tl gh®¡f KoahJ. ãy¡fç
k‰W« bg£nuhèa¥ bghUŸfis¡
Fiwthf¥
ga‹gL¤Jtj‰fhd
têKiwfis c§fshš ÁªÂ¡f
KoÍkh?

mšyJ
ntÂfhuâ¡F¥
gÂyhf
éidô¡»fis¥ ga‹gL¤Jjš )
Fiwªj
e¢R¤j‹ikÍila
bghUŸfshš Md khwh ntÂæaš
g©òfis¡ bfh©l bghUŸfis¤
jahç¤jš.
v.fh. gæ®fis¥ gh¡fhj ó¢Áfis
k£Lnk bfhšy¡Toa òÂa ó¢Á¡
bfhšè kUªJfŸ.
gRik ntÂæaš mšyJ bjhêš
E£g« j‰bghGJ fçk ntÂæaš, cæ®ntÂæaš, fåk ntÂæaš, ghèk®,
e¢Ræaš,
Nœãiyæaš,
clèaš,
bjhêšJiw ngh‹w k‰w¥ ÃçÎfS«
ts®¢Á milªJŸss.
gRik ntÂæaè‹ K¡»a¡ bfhŸiffŸ
ff fêÎ¥ bghUŸfis¢ R¤Âfç¤jš
k‰W« Ú¡Fjiy él¡ fêÎfŸ
cUthjiy jL¥gnj ÁwªjJ.

7.6. gRik ntÂæaš
gRik ntÂæaš v‹gJ Fiwªj
msnt
Ôik
éisé¡f¡Toa
ntÂ¥bghUŸfis cUth¡Fjš mšyJ
m¥bghUŸfis¥
ga‹gh£oèUªJ
mwnt Ú¡F« xUéj¥ òÂa têKiw
MF«. gRik ntÂæaš bfhŸifahdJ
1995-M« M©L m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ.
gRik ntÂæaš ãWtd§fŸ j‰nghJ
cUth¡f¥g£L¤
jiyik
gRik
ntÂæaš rhjid¥gçRfŸ 1999M«
M©L Kjš tH§f¥gL»‹wd.

ff vªj¢ NœãiyæY« kåjD¡nfh  
Nœãiy¡nfh Á¿J« Ô§F V‰gL¤jhj
bghUŸfis cUth¡»Ljš mšyJ
äf¢ Á¿a msnt nfL éisé¡Fk
bghUŸfis cUth¡Fjš.

v.fh. fçk fiuršfŸ k‰W« ÚU¡F¥
gÂyhf¡
fiuršfŸ
ga‹gL¤jhj
éidfŸ.
giHa ntÂ¥bghUŸfŸ jahç¡F«
Kiw¡F¥ gÂyhf¥ òÂa gRik c‰g¤Â
(v.fh. bg£nuhèa ntÂ¥ bghUŸfS¡F¥
gÂyhf cæç M‰wiy¥ ga‹gL¤Jjš

gl« 7.10 gRik ntÂæaš
125

myF-7

giHa c‰g¤Â KiwfS¡F¥ gš òÂa
gRik éidfŸ

ff ntÂ¥ bghUŸfŸ Fiwªj msnt
nfL
éisé¡F«
tifæY«
mjDila gaåš vªjéj¡ FiwΫ
Ïšyhj msΫ gh®¤J¡ bfhŸs
nt©L«.
gRik ntÂæaè‹ éisthf c©lhF«
bghUŸfŸ
1. fhßa« Ïšyhj g‰w it¥gh‹fŸ
k‰W« fhßa« mšyhj bgæ©£
k‰W« ä‹fy  R¤Âfç¥gh‹fŸ.
2. cæç¥ Ãsh°o¡FfŸ :-   k¡fh¢
nrhs«, cUis¡»H§F k‰W«
jhtu¥
bghUŸfëèUªJ
cUth¡f¥gL« Ãsh°o¡FfŸ.
3. vëš Ô¥Ão¡fhj bghUŸfŸ.
4. Ahnyh#‹
Ïšyhj
Ô
miz¥gh‹fŸ v.fh. Áèfh‹
rh®ªj bghUŸfis¥ ga‹gL¤Jjš.
gRik
ntÂæaè‹
cUth¡f¥gl¡Toa
bghU£fŸ.

éisthš
v®fhy¥

ff fhšeil¤ Ôtd¤Â‰fhd _y¥
bghUŸfŸ Fiwtj‰F¥ gÂyhf¥
òJ¥Ã¡f¤j¡f¥ òÂa bghUŸfŸ.
ff jåk msit nt¡ fhuâfS¡F¥
gÂyhf éidô¡» nt¡ fhuâfis
cUth¡Fjš.

cæçaš

ff gRik
ntÂæaš
thœ¡if¢
RH‰Áæš všyh tiffëY« òÂa
bghUŸfis cUth¡f¥ ga‹gL«.  
gRik ntÂæaš v‹gJ Ô§»id¡
Fiw¥gjhfΫ,
khR
V‰gLjiy¤
jL¥gjhfΫ ÏU¡f nt©L«.
bra‰if gygo¢ nr®k« (PVC) k‰W«
fhßa«
Fiwªj
bt¥g¤ij¥
ga‹gL¤j¡Toa òÂa fhßa« m‰w g‰w
it¥gh‹fŸ.

126

gRik¢ NHš ghJfh¥ò  
gRik ntÂaš v‹gJ X® vëa
ãfœÎ.   gRik¢ NHš bflhj t©z«,
gRikntÂæaš cy»š bjhl®¢Áahd
K‹nd‰w¤Â‰F¡ fhuzkhf cŸsthW
v¢rç¡ifÍl‹ brašgl nt©L«.

7.7. Ï‹iwa m¿éaš – òé
»uhk« Mjš.
òé¡ »uhk«
òé¡
»uhk«
v‹gJ
Ï‹iwa
cyf« gšntW éjkhd bjhl®ò¢
rhjd§fëdhš xU Á¿a »uhkkhf¢
RU¡f¥gL»wJ.  F¿¥ghf Ïiza¤js«
_ykhf¢ brŒÂfis btF vëjhf
cyf« KGtJ« gut¢ brŒJ cy»š cŸs
k¡fŸ xU Á¿a »uhk¤Âš ÏU¥gij¥
nghy äfΫ vëjhfΫ éiuthfΫ
bjhl®ò bfhŸs¥gL»wh®fŸ.  
òé¡ »uhk« v‹whš v‹d?
Ï¢brhšyhš, cyf«, xU »uhk¤Â‰F
x¥Ãl¥gL»wJ.  ϧF¢ brŒÂfŸ cyf«
KGtJ« éiuthf Ï¡fhy jftš bjhl®ò
fUéfë‹ _y« br‹wil»‹wJ.   òé
cy»‹ mo¥gil¡ fU¤J ä‹dQ
fUéfë‹ _y« äf éiuthd jftš
bjhl®Ãid nk‰bfhŸtjhF«.
òé ä‹dQ¡ »uhk« v‹whš v‹d?
òé ä‹dQ¡ »uhk« v‹w brhš
X® všiya‰w »uhk¤ij¡ F¿¡»wJ.  
ÏJ cyf k¡fis¤ jftš bjhl®ò
bjhêšE£g¤Â‹ thæyhf Ïiz¡»wJ.  
òé¡ »uhk« v‹w brhšiy Kj‹
Kjèš
ga‹gL¤Âat®
kh®[š
kh¡ÿfh‹.   òé¡ »uhkkhdJ cy»‹
gšntW ehLfëš cŸs k¡fis
x‹¿iz¤J cyf ãfœ¢Áfis m¿a
têtF¡»wJ
v‹gij
kh¡ÿfh‹
tèÍW¤J»wh®.   mnjnghy, Ïiza¤

R‰W¢NHš ghJfh¥ò
js¤Jl‹
Toa
fâ¥bgh¿fŸ
_y« k¡fis x‹whf Ïiz¡»wJ.    

Ï¥òJikahdJ
xU
òÂa
r_f
fyh¢rhu¤ij cUth¡f tê nfhY»wJ.  

bg§fqU - ikN® beLŠrhiyæš
bg§fqçèUªJ 12 ».Û. öu¤Âš

gšntW bjhêšE£g¤ bjhê‰rhiyfŸ
mikªJŸsd.   Ï¥òé¡ »uhk¤Âš
gRikahd òš btëfS«, bj‹id
ku§fS«, Ïilæš f£ll§fS« ãiwªj
khR Ïšyhj Nœãiyæš mikªJŸsJ.  
Ϫj¤ bjhêšE£g tshf« äf¢ Áwªj
ϪÂah k‰W« m»y cyf¡ f£ll
tšYe®fshš totik¡f¥g£ljhF«.  
Ï›tshf« k¡fŸ Foak®tj‰F V‰w
mid¤J trÂfisÍ« bfh©LŸsJ.  
Ï¥òé¡ »uhk¤ij mila bg§fqçš
ÏUªJ Vw¡Fiwa 20 ãäl¤ öu¥ gaz«
M»wJ.  

gl« 7.11 òé »uhk«
òé¡ »uhk« mik¡f¥g£LŸsJ.   110
V¡f® gu¥gséš gRikahd NHèš

Ï¥òé¡
»uhk¤Âš
nõkh
bjhêšE£g¤ Jiw 80,000 rJuo¥
gu¥gséš
mik¡f¥g£L
600
bjhêyhs®fS¡F
ntiythŒ¥ò
më¤J¡ Foak®¤j¥g£LŸsh®fŸ.

kÂ¥ÕL
gFÂ – m
1. bghUŸfë‹ bjhF¥òfŸ ÑnH bfhL¡f¥g£LŸsd. Ït‰¿š ÁijtilÍ« bghUŸfis¡  
bfh©l bjhF¥Ãid¤ nj®ªbjL¡f.
(òš, ky®fŸ, njhš; òš, f£il k‰W« Ãsh°o¡; gH¤njhš, nf¡ k‰W« Ãsh°o¡; nf¡, f£il k‰W« òš)
2. ÑGŸst‰¿š vJ cz΢ r§»è?
(òš, nfhJik, kh; òš, ML, kåj‹; ML, gR, ahid; òš, Û‹, ML)
3. Ït‰¿š vit Nœãiyia¥ ghJfh¡F« eilKiwfŸ.
(bghUŸfŸ th§Ftj‰W¤ Jâ¥igia vL¤J¢ bršYjš; ga‹gL¤jhjnghJ ä‹ és¡FfŸ
ä‹ éÁ¿fis miz¤jš; bghJ ngh¡Ftu¤ij¥ ga‹gL¤Jjš; nk‰f©l mid¤J«)
4. fW¥ò¤ j§f« v‹wiH¡f¥gLtJ.
(iAonuhfh®g‹fŸ, fç, bg£nuhèa«, <j®)
(jhtu§fŸ, bt£L¡»ë, jtis, òè, gh«ò)
6. gRik ntÂæaèdhš c©lhF« bghUS¡F vL¤J¡fh£L. (Ãsh°o¡; fh»j«; cæç Ãsh°o¡;
nAy#‹ Rthiy Fiw¥gh‹).
7.  ________________ gRikaf thÍ bt¥gãiy kh‰w« k‰W« òé bt¥gkhjiy V‰gL¤J»wJ.
(iAou#‹; M¡Á#‹; ie£u#‹; fh®g‹-il-M¡irL)

127

myF-7

5. bghU¤jk‰wij Ú¡Ff.

8. _
 _______________ Fs¢ Nœãiy¤ bjhF¥Ãš Áij¥git MF«. (jhtu§fŸ; gh¡Oça§fŸ;
jtis; jhtu E©Qæ®fŸ)
9. nkf§fis¤ ö©o¢ bra‰ifahf kiH bgŒa cjΫ ntÂ¥bghUŸ. (bgh£lhÁa« mnahilL;
fhšÁa« fh®gnd£; fªjf-il-M¡irL; m«nkhåa« gh°ng£)
10. gok vçbghUS¡F vL¤J¡fh£L.  (jhäu«; ÏU«ò; k¡ÜÁa«; fç)
gFÂ – M
11. ÑGŸs cz΢ r§»èia¥ go¤J Kiw¥gL¤Â, mjid M‰wš Ãuälhf kh‰Wf.
kšbgç →  FUé →  f«gëó¢Á → gUªJ
12. bfhL¡f¥g£l vL¤J¡fh£oid¥ go¤J¡ ÑGŸs
édh¡fS¡fhd éilæid¤ jUf.
m. A mšyJ B nfhLfëš vJ M‰wš xG¡»id¡ F¿¡»wJ?

c‰g¤Âahs®fŸ

B
A

c‰g¤Âahs®fŸ

jhtu c©âfŸ

ãy«, fh‰W

khär c©âfŸ

      mj‰fhd fhuz¤ij¡ TWf.
M. Áij¥gt‰¿‰F X® vL¤J¡fh£L¤ jUf.
13. beš, vè, gh«ò, gUªJ nk‰f©l cz΢ r§»èæš, jahç¥ghs®
500 ».fnyhç M‰wš nrä¥gjhf it¤J¡bfh©lhš,
ÏÂèUªJ _‹wh« czÎ ãiyæš cŸs cæçd« v›tsÎ
M‰wiy¥ bgW»wJ?
14.

m. 1 k‰W« 3-Ïš fhz¥gL« ãfœ¢Áfis vGJf.

tëk©ly«
CO2
1
3
Áij¤jš

Áij¥git

éy§FfŸ

jhtu§fŸ

M. ãfœÎ 1I tiuaW¡f.
Ï. VnjD« xU gok vçbghUis¡ F¿¥ÃLf.

2

òijgok jhtu§fŸ

gF–Ï
     15. m. ÑGŸs bghUŸfis tif¥gL¤Jf.
     f£il, fh»j«, Ãsh°o¡, ò‰fŸ.
M. c‹Dila tif¥gh£o‰fhd és¡f¤ij¤ jUf.
16. c§fSila gFÂæš Ú® j£L¥gh£odhš k¡fŸ mšyšgL»wh®fŸ.  vdnt, Ú®¤ j£L¥gh£oid¤
j鮡f v‹bd‹d Kiwfis¡ ifahSÅ®fŸ?

cæçaš

17. òif, òif, v§F neh¡»D« òif k©ly«.   Ï¢NHš clš ey¤Â‰F V‰wjh v‹gij V‰W¡
bfhŸ»whah? fçia vç¥gÂdhš V‰gL« Ôik ga¡F« brašfis¥ g£oaèLf.
nk‰F bjhl®¢Á kiyæš fhz¥gL« nrhiy¡ fhLfS« òš btëfS« bj‹åªÂa
MWfë‹ Mjhu« MF«. ÏJngh‹w Áw¥ò thŒªj kiy c¢Áæš fhz¥gL« mid¤J
kiy¡F‹WfisÍ« e«khš cUth¡f Koahj X® Ïa‰if Nœãiy k©ly« MF«.

nkY« m¿a
üš

1. Plant Ecology Sheela.R.S and Chandel .P.S
128

cæçaš

myF

fêÎ Ú® nkyh©ik

8

8. fêÎ Ú® nkyh©ik
kåj®fshš, mid¤J tifahd
fêÎ¥ bghUŸfS« cy»š cŸs Ú®
ãiyfëš fyªJ khRgL¤j¥gL»‹wd.  
Ï›thW fêÎ¥ bghUŸfŸ Úçdhš
mo¤J¢ bršy¥gL»wJ vd eh«
e«ò»nwh«.   Mdhš, c©ikæš
ÚuhdJ
ek¡F«
k‰w
mid¤J
cæçd§fS¡F« cæ® eho v‹gij
kwªJ Úiu khRgL¤J»nwh«.
MWfëY« fêÎ Ú®¡ fhšthŒfëY«
eh« År¡Toa bghUŸfis¥ g£oaèl
KoÍkh?
nk‰f©l kåj¢ brašfshš cy»‹
gšntW gFÂfëy cŸs MWfŸ, VçfŸ,
Fs§fŸ, flš Kf¥òfŸ, XilfŸ k‰W«
flšfŸ M»ait khRgL¤j¥gL»‹wd.  
vdnt, eh« Ú® khRgLjiyÍ« mjdhš
ek¡F V‰gL« nfLfis¤ j鮡F«
bghU£L«
fêÎÚiu
Kiwahf¡
ifahSjš nt©L«.

8.1. Úç‹ gaz«
ÚuhdJ mid¤J cæçd§fS¡F«
njit¥gL»‹w   K¡»akhd Ïašghd
xU bghUshF«.   mid¤J cæçaš
ãfœ¢ÁfS¡F«
bršts®Áij
kh‰w¤Â‰F«
Ú®
njit¥gL»wJ.  
Ï¥g©òfëdhš Úç‹¿ Ï¥òéæš vªj
X® cæçdK« thH ÏayhJ.

cæçaš

Ú® RH‰Á
cyf« KGtJ« äf mÂf mséyhd
Rkh® 1400 äšèa‹ ».Û.3 gu¥gséš Ú®
cŸsJ.   Ϫ ÚuhdJ <ukhd gFÂæš
ÏUªJ Méah» kiHahfΫ gåahfΫ
VçfŸ,
MWfŸ
têahf
ãy¤jo
gF¡F«, flY¡F« br‹wil»wJ.  
nkY«, gå¥ghiwfŸÛJ«, kiyfŸ
ÛJ« gl®»wJ. jhtu§fŸ Úçid
k©âèUªJ
c¿ŠÁ¤
jdJ
ts®¢Á¡F¥
ga‹gL¤J»wJ.
mÂf¥goahd
Ú®,
Úuhé¥ngh¡»‹
130

_y«
tëk©ly¤Âš
Úuhéahf
btënaW»wJ.
Ïjdhš,
cy»š
mid¤J
cæçd§fS«
Úçid¥
ga‹gL¤J»wJ.
Ú® Mjhu§fŸ
ÚuhdJ
Ïa‰ifæš
gšntW
ãiyfshd Âl, Âut, thÍ ãiyfëš
gué¡
fhz¥gL»wJ.  
óä¡F
Kj‹ikahd Ú® Mjhu« kiHahF«.  
Ú® Mjhu§fëš äf¥ bgçaJ flš Ú®
MF«.   äf¢ Á¿a msÎ mjhtJ 2.4%
Ú® e‹Ü®.   mš bgU«gh‹ikahd
msÎ gå¥ghiwahfΫ ãy¤jo ÚuhfΫ
cŸsJ.   òéæ‹ mL¡Ffëš ãy¤jo
ÚU« X® mL¡fhf¡ fhz¥gL»wJ.  
òéæ‹ nk‰gu¥Ãš Áy gFÂfëš j§F
jilæ‹¿ XL« e‹ÜU¡F M®£OÁa‹
Ú%‰WfŸ mšyJ XilfŸ v‹W bga®.  
MWfŸ äf mÂf mséš Úçid
VçfS¡F« Fs§fS¡F« bfh©L
brš»wJ.   <u ãy§fŸ k‰W« rJ¥ò
ãy§fŸ M»ait Ϫ Ú®¥ gaz¤Âš
K¡»a¥ g§F t»¡»‹wd.

8.2. fêÎÚ®
FoæU¥ò¥
gFÂfëš
ÏUªJ«,
ãWtd§fëš
ÏUªJ«,
tâf
k‰W«
bjhê‰rhiyfëš
ÏUªJ«
btëna‰w¥gL« Ú® fêÎÚ® MF«.  Ïš
Å£L¡ fêÎfshd fê¥giw, Fëayiw,
rikayiw M»at‰¿š ÏUªJ FHhŒ
fë‹ têahf btëna‰w¥gL« ÚU«
ml§F«.

8.3. fêÎ Ú® R¤Âfç¥ò  
fêÎ Ú® R¤Âfç¥ò mit c©lhF«
Ïl¤Ânyna _oa ãiyæš brŒjš
nt©L«.   (v.fh. ky¡fêÎ Ú®¤bjh£o,
cæ®
tof£o,
fh‰WŸs
NHèš
R¤Âfç¥ò)   fêÎ Ú® nrfç¡f¥g£L
FHhŒfŸ têahf efuh£Á R¤Âfç¥ò
ãiya¤Â‰F
bfh©L
bršYjš

fêÎ Ú® nkyh©ik
nt©L«.   (fêÎ Ú®R¤Âfç¥ò gl« 8.1.
I¥ gh®¡fΫ)   fêÎÚ® nrfç¥ò k‰W«
R¤Âfç¥ò v‹gJ Cuh£Á, khãy« k‰W«
k¤Âa muRfë‹ f£L¥ghL k‰W« ju
Kiw¥gL¤jY¡F c£g£ljhf ÏU¡f
nt©L«.   bjhê‰rhiyfëš ÏUªJ
btënaW« fêÎÚ® R¤Âfç¥ò¡F¢
Áw¥ghd têKiwfŸ njit¥gL»‹wd.

Ú® k‰W« Úçš cUthd E©»Uäfis¤
j¡f NHèš Ú¡FtJ MF«.   Ïu©lh«
ãiy¤ R¤Âfç¥Ãš E©Qæ®fis¤
jå¥gL¤j¡
Toa
ãfœ¢Á
Úiu
btëna‰W« K‹ngh,  mL¤j ãiyahd
_‹wh« ãiy¤ R¤Âfç¥ò¡F K‹dnuh
brŒjš nt©L«.

tH¡f¤Âš cŸs fêÎ Ú® R¤Âfç¥ò
_‹W ãiyfëš eilbgW»wJ.

_‹wh« ãiy R¤Âfç¥ò v‹gJ
ntÂKiwænyh,  tof£Ljš Kiwænyh,  
Ïu©L ãiyfS¡F¥ ÃwF brŒtJ
MF«.   R¤Âfç¡f¥g£l ÚuhdJ Áy
rka§fëš
ntÂKiwæš
mšyJ
Ïa‰Ãaš Kiwænyh R¤Âfç¡f¥gl
nt©L«.   (v.fh. £L¡fŸ k‰W«
E©âa tof£ofŸ) _‹wh« ãiy
R¤Âfç¥ò¡F Ëd® Xil, MW,
tisFlh¡fŸ, £L¡fŸ mšyJ <u
ãy§fŸ M»at‰¿š btëéLtj‰F
K‹ ϪÚuhdJ, nfhš¥ òš btë¡F¥
ghŒ¢Rjš,
òš
btëfŸ
k‰W«
ó§fh¡fS¡F¥
ga‹gL¤jyh«.
nkY«   nghJkhd msÎ öa Úiu eh«
ãy¤jo Ú® nrä¥Ã‰F« k‰W« étrha¥
ga‹gh£o‰F« ga‹gL¤jyh«.

_‹wh« ãiy R¤Âfç¥ò

1) Kjš ãiy,    2) Ïu©lh« ãiy            
3) _‹wh« ãiy R¤Âfç¥òfŸ.

Ïu©lh« ãiy

Kjšãiy

_‹wh« ãiy

gl« 8.1 fêÎ Ú® R¤Âfç¥ò

Kjš ãiy R¤Âfç¥ò

braš 8.1

Kjš ãiy R¤Âfç¥Ãš fêÎÚiu¤
j‰fhèf¡ fêÎÚ® nj¡»fëš nj¡»
it¡f nt©L«. mš fod Âl¥
bghUŸfŸ ahΫ moæš goªJ«,
v©bzŒ, caÎ v©bzŒ k‰W« vëa
Âl¥bghUŸfŸ M»ait nk‰gu¥Ãš
äj¡F«.   moæš goªj k‰W« äj¡F«
bghUŸfŸ Ú¡f¥g£L vŠÁa Âut¤ij
Ïu©lh«
ãiy¢
R¤Âfç¥ò¡F¢
brY¤j nt©L« mšyJ m¥gona
btëna‰wyh«.

• c§fsJ thêl¥ gFÂæš fêÎ
Ú® v›thW ifahs¥gL»wJ vd
m¿f.
Ú®,
thêl
e‹Üiu
• fêÎ
khRgL¤Jtij¤ jL¡f tê
KiwfŸ VnjD« cŸsjh vd
m¿f.
• c§fŸ gF¤ bjhê‰rhiyfŸ
fêÎ Úiu v›thW ifahŸ»wJ
vd m¿f.
• Ú§fŸ thG« gFÂæš cŸs k©
k‰W« Ú® M»ait fêÎfshš
khRglhkš
ÏU¡f
VnjD«
têKiwfŸ
ifahs¥gL»‹w
dth v‹gij cWÂ brŒf.

Ïu©lh« ãiy R¤Âfç¥ò
Ϫãiyæš fiuªj k‰W« Úç‹
cŸns äj¡F« ãiyæš cŸs c殥
bghUŸfŸ Ú¡f¥gL»‹wd.  Ϫãiyæš

131

myF-8

Kjšãiy¡F K‹d®

fêÎ Ú® R¤Âfç¥Ãš cæça Ô®Î
fêÎ¥bghUŸfis
E©QæçfŸ,
óŠirfŸ k‰W« mt‰¿‹ behÂfis¥
ga‹gL¤Â R¤Âfç¡F« vªj xU
Kiw¡F«      fêÎ Ú®       R¤Âfç¥Ãš  
cæça   ԮΠv‹W bga®. ie£u#‹
T£L¥bghUŸfŸ
äf
mÂf
mséš cŸs khrilªj gFÂfëš
fêÎ
ÚiuÍ«,
f£ll§fë‹
Rt®fisÍ«,
ãidél§fë‹
Rt®
nk‰gu¥igÍ«, e‹ÜiuÍ« R¤Âfç¡f
ie£nuhnrhnkhdh° ônuh¥Ãna v‹w
gh¡£oçah ga‹gL»wJ.

8.4. ÅLfëš fêÎ Ú® nkyh©ik
KiwfŸ
FoæU¥òfëš
fêtiwfŸ,
FëayiwfŸ, rikayiw k‰W« Ãw
gFÂfëš ÏUªJ btëna‰w¥gL« Ú®
fêÎ Ú® vd¥gL«.
bghJthf Å£L¡fêÎÚiu¥ gG¥ò
Ú® v‹W« fW¥ò Ú® v‹W« Ïu©L
tifahf¥ Ãç¡fyh«.   gG¥ò Úiu¤
jhtu§fS¡F« k‰W« fêtiwia¢
R¤Âfç¡f Û©L« ga‹gL¤jyh«.
fêÎ Ú®

cæçaš

Å£L¡ fêÎÚ® v‹gJ fêtiwæš
ga‹gL¤Â btënaW« Úiu¤ jéu, k‰w
mid¤J tifahd Å£L ga‹gh£o‰F«
ga‹gL¤j¥g£L btëna‰w¥gL« Ú®,
fêÎÚ® vd¥gL«.  ϪÚçid eh« gšntW
tiffëš ga‹gL¤jyh«.
ff Å£L¤ njh£l« k‰W« Å£o‹ òw¤nj
cŸs
jhtu§fS¡F¥
ghŒ¢r¥
ga‹gL¤jyh«.
ff fêÎfis tof£o btëna‰wΫ
ga‹gL¤jyh«.
ff étrha¤Â‰F¥ ga‹gL¤jyh«.

132

Å£L¡ fêÎÚ® RH‰Áædhš V‰gL«
e‹ikfŸ
ff mÂf msÎ e‹Ü® ga‹gL¤Jjiy¡
Fiw¡fyh«.
ff fêÎÚ®¤
bjh£ofëš
fiwfis¥ ngh¡fyh«.

V‰gL«

ff ãy¤jo Úç‹ msit ca®¤jyh«.
ff jhtu§fŸ
C¡f¥gL¤jyh«.

ts®jiy

8.5. J¥òuÎ k‰W« nehŒfŸ
Ú® »il¡f¥ bgWjš, J¥òuÎ k‰W«
clš ey« M»ait x‹W¡bfh‹W
bjhl®òilait,
öŒikæ‹ik,
g‰wh¡Fiwahd
R¤jkhd
Ú®
k‰W«
J¥òuÎ
trÂfŸ
Ï‹ik
M»aitfë‹
fhuzkhf
M©L
njhW«
Ïy£r¡fz¡fhd
ViH
k¡fŸ
jL¡f¡Toa
nehŒfëdhš
Ïw¡»‹wd®.
kåj‹
k‰W«
ntÂæaš
bjhê‰rhiy¡ fêÎ Ú®fshš, Ú® khR
milªJ,
mij
c£bfhŸtjhY«,
bjhLtjhY« gšntW tifahd bjh‰W
nehŒfŸ c©lh»‹wd.
Úçdhš gut¡ Toa nehŒfŸ
kåj‹, éy§F¡ fêÎfŸ k‰W«
ÁWÚ® fyªj Úçš bjh‰W¤ j‹ik
thŒªj gh¡Oçah k‰W« itu°fŸ
fhz¥gL»‹wd.   ϪÚiu¥ gUFtjhš
fhyuh,
ilghŒL,
ÓjngÂ
k‰W«
tæ‰W¥ngh¡F
M»a
nehŒfis
c©lh»‹wd.
Úiu Kiwahf¥ ga‹gL¤jhjjhš
c©lhF« nehŒfŸ
j‹ öŒikæ‹ik¡ fhuzkhfΫ
bjh‰W¤ j‹ik thŒªj Úçdhš njhš
k‰W« f© M»at‰iw¡ fGÎtjhš
V‰gL« nehŒfŸ Úiu Kiwahf¥

fêÎ Ú® nkyh©ik

Úuo¥gil nehŒfŸ

ff j‹ öŒik¡F¥ nghJkhd msÎ
Ú® »il¡fhjjhš njhš k‰W« f©  
nehŒfŸ btF vëš guΫ.
ff Kiwa‰w
FoÚ®
tH§F«
£l§fë‹ fhuzkhf Ú® mo¥gil
nehŒfŸ k‰W« Ú® bjhl®òila
nehŒfŸ c©lh»‹wd.   Ïit
bfhR¡fŸ
k‰W«
e¤ijfŸ
thœtj‰fhd
V‰w
Ïl¤ij
cUth¡F»‹wd.   Ïit knyçah,
Ïu¤j¥òG nehŒ (ì°nlhäahì°),
ahid¡fhš nehŒ, _is¡fhŒ¢rš
Kjèa nehŒfŸ gut¡ fhuzkhf
cŸs
x£L©âfS¡F¤
bjhl®ig
V‰gL¤Jgitahf
cŸsd.
ff FoÚ® mÂf msÎ Áy ntÂ¥
bghUŸfis (M®brå¡ k‰W«
ie£nu£fŸ) bfh©oU¥gjhš Áy
bfhoa nehŒfŸ V‰gL«.
ff Ú® g‰wh¡Fiw fhuzkhf, J¥òuÎ
k‰W« öŒik gh¡f¥g£L tsU«
ehLfëš, nehŒfŸ k‰W« Ïw¥òfŸ
V‰gl¡ fhuzkhf cŸsd.
ff C£l¢r¤J Ïšyhj czΡF
mL¤jgoahf cy»š nehŒfŸ
c©lhtj‰F Ïu©lhtJ äf
K¡»a¡ fhuz« öŒikahd FoÚ®
Ï‹ik k‰W« J¥òué‹ikna
MF«.
ff M©L¡F Vw¤jhH 4 Úèa‹
k¡fŸ tæ‰W¥ ngh¡F V‰g£L 1.5
äšèa‹ k¡fŸ Ï w ¡ » w h ® f Ÿ .  
mt®fëš
bgU«ghyhndh®
5
taJ¡F£g£l FHªijfŸ Mt®.
ff tsU«
ehLfëš
cŸs
10

ϪnehŒfŸ
Úçš
thG«
Ïilãiy cæçd§fëš fhz¥gL«
x£L©âfshš V‰gL»‹wd.   »åah
òG, Ïu¤j¥ òG k‰W« tis¤jir¥
òG¡fshš c©lhF« nehŒfŸ Ïš
ml§F«.
Ú®¤ bjhl®ò nehŒfŸ
Úçš
Ïd¥bgU¡f«
brŒÍ«
ó¢Áfshš c©lhF« nehŒfŸ Ú®¤
bjhl®ò nehŒfŸ vd¥gL«. Ïš
bl§F, ahid¡fhš nehŒ, knyçah,
cUis¥òG¡fshš V‰gL« gh®it¡
FiwghL nehŒ (M§nfhbr®Áahì°),
ö¡f nehŒ, kŠrŸ fhŒ¢rš ngh‹wit
ml§F«.
braš 8.2
• fêtiwfis¥ ga‹gL¤Jtj‰F
K‹D«
ËD«
iffis¢
R¤jkhf¡ fGÎjiy¥ gH¡f¤Âš
bfhŸs nt©L«.
• czÎ k‰W« Ú®¡ fy‹fŸ
v¥bghGJ«
R¤jkhfΫ,
ga‹gL¤J«nghJ
_oͫ
it¤ÂU¡fnt©L«.
k‰W«
Ïa‰if¢
• btŸs«
Ó‰w§fŸ V‰gL«nghJ Úiu¡
bfh¡f it¤j Ëdnu gUf
nt©L«.
• bjhê‰rhiy¡ fêÎfŸ nrUäl§
fëš k‰W« khR¥g£l Ú® cŸs
Ïl§fëš FoæU¡F« k¡fŸ
ãy¤jo Úiu¥ ga‹gL¤J«nghJ
v¢rç¡ifahf ÏU¡f nt©L«.

133

myF-8

ff khR milªj Úiu¥ gUFtjhš,
Úç‹_y«
guΫ
nehŒfshd
kŠrŸ fhkhiy, il~ghŒL, fhyuh,
ÓjngÂ, tæ‰W¥ngh¡F ngh‹w
nehŒfŸ c©lh»‹wd.

ga‹gL¤jhjjhš
V‰gL«
nehŒfŸ
vd¥gL«.   v.fh. brh¿, Áu§F, gh®it
ÏH¥ò, c©â nehŒfŸ, ng‹ k‰W«
ÁyªÂ¥ ó¢Áfshš V‰gL« nehŒfŸ.

rjé»j k¡fŸ Fl‰òG¡fshš
gh¡f¥gL»wh®fŸ.  
Ïj‹
fhuzkhf
r¤J¥g‰wh¡Fiw,
Ïu¤j¢ nrhif, ts®¢Á¡ F‹Wjš
M»ait V‰gL»‹wd.

våD« mid¤J¥ bghJ Ïl§fS¡F«
nghJkhd msÎ J¥òuÎ k‰W« öŒik
trÂfŸ njit¥gL»‹wd.
bghJ Ïl§fë‹ J¥òuΡfhd
mo¥gil éÂKiwfŸ

ff 300 äšèa‹ k¡fŸ knyçahthš
gh¡f¥gL»wh®fŸ.

1. nghJkhd
msÎ
trÂfŸ ÏU¤jš nt©L«.

2. M©fŸ k‰W« bg©fS¡F¤
jå¤jå¡
fêtiwfŸ
ÏU¤jš
nt©L«.

8.6. fêÎ Ú® btëna‰Wjè‹
kh‰W têfŸ
eh« gæ® brŒÍ«nghJ gæ®fS¡F¤
jåk§fS«, ÚU« njit¥gL»‹wd.  
fêÎ Úçš Ú®, jåk§fŸ, jhJ¥bghUŸfŸ
fhz¥gLtjhš
étrha¤Â‰F¥
ga‹gL¤j¥gL»wJ.   khwhf Ïij
J¥òuÎ brŒtJ äFªj bryéid¤
jU«.   Ï›thW étrha¤Â‰F¡ fêÎ
Úiu¥ ga‹gL¤J«bghGJ FoÚU¡F
ju« thŒªj Ú® mÂf mséš »il¡f
thŒ¥ò V‰gL»wJ.   fêÎ ÚuhdJ ešy
cukhf¥ ga‹gLtjhš nt cu§fë‹
njitfis¡ Fiw¡fyh«.  Ïjdhš  éiy,
M‰wš, bryéd« k‰W« bjhê‰rhiy
khR M»at‰iw¡ Fiw¡fyh«.   fêÎ
Úiu Û‹ g©izfS¡F mšyJ Ú® cæç
ts®¥Ã‰F¥ bghJthf¥ ga‹gL¤jyh«.

8.7. bghJ Ïl§fëš J¥òuÎ  

cæçaš

fê¥giw

3. M©fŸ fê¥giwæš ÁWÚ®
fê¥gj‰F«, ky« fê¥gj‰F« jå¤jå¥
ÃçÎfŸ mik¤jš nt©L«. bg©fŸ
fê¥giwæš ky¡ fê¥giw¥ ÃçÎ k£L«
nghJkhdJ.
4. öa Úçš if my«ò« Ïl trÂ
ÏU¤jš nt©L«.
5. if fGÎtj‰F« j‹ öŒik¡F«,
fêtiwia öŒikah¡fΫ öa Ú®
nt©L«.

8.8. M‰wš nkyh©ik  
M‰wš nkyh©ik v‹whš v‹d?
M‰wš nkyh©ik v‹w brhš gy
bghUŸfis¤ jªjhY« ϧF thâf«,
bghJ¤Jiw, muR¤Jiw k‰W« ÅLfëš
M‰wš nrä¥ig¡ F¿¥gjhF«.
M‰wš nrä¥ò KiwfŸ  

k¡fŸ mÂfkhf¡ TL« Ïl§fshd
ngUªJ ãiya« mšyJ gŸë¡Tl«
F¿¥ghf, m›él§fëš k¡fŸ czÎ
c©z¡ Toa Ïl§fshf ÏU¥gÂdhš
fhyuh, kŠrŸ fhkhiy, il~ghŒL,
tæ‰W¥ngh¡F
M»a
nehŒfŸ
V‰gLtj‰F
K¡»a¡
fhuzkhf
mik»‹wJ.

M‰wš nkyh©ik v‹gJ k¡fŸ
thG« ÅLfëY« k‰W« ãWtd§fëY«
M‰wš nrä¥ig¡ f©fhâ¥gJ k‰W«
f£L¥gL¤J« ãfœÎ MF«.

8.8.1. M‰wš fz¡ÑL  

k¡fë‹ v©â¡if, m¥gFÂæš
k¡fŸ bryéL« neu«, k¡fë‹
brašfŸ M»at‰¿‹ mo¥gilæš
bghJ Ïl§fë‹ j‹ik khWgL»wJ.  
134

M‰wš fz¡ÑL v‹gJ f£ll§fëš
M‰wš nrä¥ig MŒÎ brŒJ msÅL
brŒJ MuhÍ« KiwahF«.   ÏJ M‰wš
cŸÇ£L msit, btëpL M‰wš msÎ
v›tifæY« gh¡fhkš Fiw¡»wJ.

fêÎ Ú® nkyh©ik
ÅLfëš M‰wš fz¡ÑL  

Ïšy¤Â‹
M‰wš
fz¡ÑL
_y« bryÎ Fiw¤jš, f£ll§fëš
ju« k‰W« trÂfis nk«gL¤J«
têKiwfis MuhŒjš ngh‹wt‰iw
brŒayh«. nkY« Å£o‹ M‰wš Âwid
nk«gL¤Âaik¡fhf k¤Âa muÁ‹
khåa§fis¥ bgwyh«.

ÅLfëš M‰wš fz¡ÑL, ÅLfëš
cŸs fUéfŸ _ykhfΫ fh‰W¡ fjΤ
Âiu k‰W« mf¢ Át¥ò és¡FfŸ
ga‹gL¤Jjš, miwfë‹ bt¥g k‰W«
Fë® Nœãiyfis¡ f£L¥gL¤Â¢
nrä¥ig nk«gL¤J« têKiwfis¡
F¿¡F«.
ÅLfëš Rt®fŸ, nk‰Tiu, jiu
mik¥ò, fjÎfŸ, Ïa‰if btë¢r«
ngh‹wt‰¿‹
_yK«
M‰wiy¡
fz¡»lyh«.  Ït‰¿‹ _y« f£ll¤Â‹
x£Lbkh¤j
bt¥g¢
brašgh£il
ca®¤j KoÍ«.   Ï¡ fz¡ÑL _y«
brašÂw‹ Ïa‰Ãaš j‹ik, vªÂuéaš
brašghLfŸ
têahf
bt¥g«,
fh‰nwh£l«, fh‰W¡ Fë%£o k‰W«
bt¥g¥gL¤J« fUé ngh‹wt‰¿‹
braš Âwid m¿a ÏaY«.

gŸëfëš M‰wš fz¡ÑL  
M‰wš fz¡Ñ£o‹ brašghlhdJ
M‰wš ga‹gh£il¥ gh¡F« gšntW
têfisÍ«,
M‰wš
ga‹gh£il¡
Fiw¡F« gy têfis milahs«
f©l¿jY« MF«.

braš 8.3
1. bt¥gkhd ehëš c§fŸ tF¥ò
bt¥g ãiyÍ«, nt¥g ku ãHè‹
bt¥g ãiyiaÍ«, bt¥g khåia¡
bfh©L fz¡»Lf.
2. l§°l‹ ÏiH ä‹és¡F
k‰W« Á¿a xëU« és¡F¡
bfh©L ä‹ ga‹gh£il x¥ÃLf.

nkY«
c§fŸ
gŸëfëš
Ú®
xGFjiy¢
rçbrŒjš,
Úç‹
ga‹gh£il¡ Fiw¤jš (K¡»akhf
btªÚ®) k‰W« nk«gL¤j¥g£l Âw‹äF
Ú® Ïiw¡F« fUé ga‹gL¤Jjš _y«
M‰wiy nrä¤J¥ gz¤ijÍ« nrä¡f
c§fsJ gŸë¡F Ú§fŸ cjtyh«.
kWRH‰Á brŒtj‹ _yK« M‰wiy¢
nrä¡f ÏaY«. v.fh. rikaš miwæš
ghš ciwfisÍ« mšyJ m¢rf
miwæš fêthf btënaW« m¢R

135

myF-8

Å£o‹ M‰wš fz¡ÑL, bt¥g msÎ
M‰wš, m¥gFÂæ‹ j£g bt¥g ãiy
ngh‹wt‰whY«, Tiu mik¥ò, Nça
xëgL« ÂirfisÍ« bghU¤JŸsJ.  
Ït‰iw F¿¥Ã£l xU fhy¤Âš
fz¡»lyh«.   Ïšy¤Â‹ ä‹rhu¥
ga‹ghL, Ïa‰if thÍ, vç v©bzŒ¥
ga‹ghL ngh‹wt‰iw Xuh©L mšyJ
<uh©L¡ fhy¤Âš fz¡»lyh«. Ϫj
étu§fŸ rçahf ÏUªjhš Å£o‹
M‰wš fz¡ÑL Jšèakhf ÏU¡F«.

Ïj‹_y« nrä¡f¥gL« bjhif
gŸë¢ brašÂ£l¤Â‰F¥ ga‹gLtJ
nghy¥ òéæ‹ M‰wš nrä¥ò k‰W«
M‰wY¡fhd _y§fis¡ Fiwthf¥
ga‹gL¤Jtjhš, òé khriltij¡
Fiw¡fyh«. Ï›tifæš gŸëfëš
M‰wiy nk«gL¤Â¡  Fiwthd M‰wš
ga‹gL¤j ÏaY«. vL¤J¡fh£lhf
M‰wiy x‹W¡F¥ gÂyhf k‰wij¥
ga‹gL¤JtjhF«.
Á¿a
xëU«
és¡Ffis
(CFL),
bt¥g¤jhš
xëU«
és¡FfS¡F¥
gÂyhf¥
ga‹gL¤Jtjhš M©L¡F 6000 bkfh
th£ ä‹dh‰wš nrä¡fyh«.

ik F¥ÃfisÍ« kWRH‰Á Kiwæš
ga‹gL¤jyh«.   Ï«Kiwæš Nœãiy
nk«gL¤JjiyÍ«, nrä¥igÍ« brŒa
ÏaY«.

8.8.2. kuòrhuh ts§fŸ (Nça
M‰wš, iA£u#‹, fh‰W)
Ïa‰if
ts§fŸ
v‹gJ
òJ¥Ã¡f¤j¡f tskhF«.   Ï›ts«
Ïa‰if Kiwfëš kåj‹ EfU«
ntf¤ijél¥ òJ¥Ã¡f j¡fjhf ÏU¡f
nt©L«.   Nça¡f® Å¢R, iA£u#‹,
fh‰W k‰W« Úç‹_y« ä‹rhu«
M»ait v‹Wnk Ô®ªJélhj »il¡f¡
Toa M‰wš ts§fshF«.
Nça M‰wš
Nça M‰wš v‹gJ neuoahf
khÂç
NçagLf®
ä‹kh‰¿æ‹
f£L¥gL¤Â

Nça mL¥ò mšyJ Nça Ú®
Nnl‰¿æ‹ mik¥ò k‰W« gâ
brŒÍ« éj¤ij m¿ªJ¡bfhŸf.  
F¿¥ghf v›thW mÂf msÎ
bt¥g¤ij c¿ŠR»wJ v‹gij
cWÂ brŒf.
• Nça mL¥ò mšyJ Nça Ú®
Nnl‰¿
x‹¿id
Fiwªj
éiyÍŸs
bghU£fis¥
ga‹gL¤Â cUth¡Ff.  mt‰¿š
ÏUªJ vªj msÎ bt¥gãiyia¥
bgW»Ö®fŸ v‹gij¡ ftå¡f.
• Nça mL¥ò k‰W« Nça Ú®
Nnl‰¿ia¥ ga‹gL¤JtÂdhš
V‰gL«
e‹ikfisÍ«,
tiuaiwfisÍ« e©g®fnshL
fyªJiuahLf.

iA£u#‹

ä‹fy«
ä‹fy mik¥ò
ne®ä‹ndh£l«
gl« 8.2 Nça M‰wš (Nça ä‹fy«)

cæçaš

braš 8.4

NçaåläUªJ bgW« M‰wš.   òé¡F
äf mÂf mséš »il¡F« M‰wš
Nça M‰wš MF«.  äf ntfkhf kh‰W
M‰wiy   M©L¡F 50 éG¡fhL
mséš cUth¡FtJ xë ä‹fy«
MF«.   ÏJ Nça M‰wiy neuoahf
ä‹ M‰wyhf kh‰W»wJ.   kåj®fŸ
j‰bghGJ ga‹gL¤J« M‰wiyél
M©L¡F 10 Mæu« kl§F M‰wiy¢
Nça‹ btëæL»wJ.

136

iA£u#‹ v‹gJ xU ešy kh‰W
vçbghUS¡fhd têahF«.   Ïjid
Vuhskhd
msé‰F¡
if¤bjhêš
E£g¤Jl‹ cUth¡fyh«.   iA£u#‹
kåj
rKjha¤Â‰F¤
njitahd
mid¤J
M‰wš
njitfisͫ,
ä‹
c‰g¤Â
c£gl¥
bg£nuhš
vçbghUŸfis¡
fh£oY«
bghUshjhu
KiwæY«,
khRglhj
Nœãiyia cUth¡F« tifæY«
ga‹gL»wJ.   nkY« e¢R¤j‹ika‰w,
ifahStj‰F«,
tH§Fj‰F«
ghJfh¥ghd xU vçbghUŸ iA£u#‹.  
äf mÂf ãiwbfh©l M‰wiy¥
bg‰¿U¡»wJ.   XuyF vil bfh©l
iA£u#‹, bg£nuhèa¥ bghUŸfë‹
vçjš bt¥g¤ij¡ fh£oY« 2.5 kl§F
mÂfkhfΫ, v¤jdhiyél 4.5 kl§F
mÂfkhfΫ, bk¤jdhiyél 6 kl§F

fêÎ Ú® nkyh©ik
mÂfkhfΫ
M‰wiy
më¡»wJ.  
Ïj‹ bt¥g Ïa¡f M‰wš kh‰W« Âw‹           
(30-35%) bg£nuhiy (nfn[hè‹) él
(20 - 25%)  mÂfkhf cŸsJ.
fh‰W M‰wš
fh‰W M‰wš, Nçaåš ÏUªJ
óäæ‹ÛJ gL« bjhl®¢Áa‰w bt¥g¤Â‹
fhuzkhf cUth»wJ.   bgU«ghyhd  
fh‰W M‰wyhdJ, RHY« jfLfŸ
RH‰Áæ‹ fhuzkhf ä‹ Ïa‰¿æ‹_y«
ä‹
M‰wyhf
kh‰w¥gL»wJ.  
fh‰whiyfë‹_y« bgw¥gL« M‰wš
(äf¥ giHikahd bjhêšE£g«) vªÂu
M‰wyhf   kh‰w¥g£L¤ jhåa§fis
miu¥gj‰F«, Úiu nkny‰Wtj‰F«
ga‹gL¤j¥gL»wJ.

(Ínuåa«) M»ait vL¤J¡fh£LfŸ
MF«.
òijgot vçbghUŸfŸ
òijgot
vçbghUŸfŸ
v‹gJ
gšyhæu¡fz¡fhd M©LfS¡F K‹
óä¡FŸ ÁijtilªJ òijªJ »lªj
c殥 bghUŸfëèUªJ bgw¥g£l
M‰wš ãiwªj vça¡ Toa fçk¥
bghUŸfŸ mšyJ fçk nr®k§fŸ MF«.

gl«. 8.4 ãy¡fç bt£o vL¤jš

ãy¡fç

8.8.3. kuòrh® ts§fŸ : (fç,
bg£nuhèa«, Ïa‰if thÍ)
kuòrh®
ts§fŸ
v‹gJ,
ÂU«g¥ bgw Koahj Ïa‰if ts§fŸ
MF«.   ÏjDila Ef®Î v‹gJ
bjhl®¢ÁahdJ.   Ϫj ts« F¿¥Ã£l
mséš Ïa‰ifæš »il¥gijél,
Ï›th‰wš MdJ äf ntfkhf¥
ga‹gL¤j¥gL»wJ.    òij got
vçbghUŸfŸ (ãy¡fç, bg£nuhèa«,
Ïa‰if thÍ) k‰W« mQ¡fU M‰wš

bg£nuhèa«
bg£nuhèa« v‹gJ fUikahd,
tGtG¥ghd
J®eh‰wKila
Âut¥
bghUŸ.   ÏJ Âl, Âut, thÍ ãiyæš  
cŸs iA£nuh fh®g‹fŸ MF«.   ÏJ
Á¿jsÎ c¥ò¤ JfŸfŸ, ghiw¤ JfŸfŸ
k‰W« Úçid¡ bfh©LŸsJ.
Ïa‰if thÍ
Ïa‰if
thÍ
v‹gJ
90
rjé»j¤Â‰F« mÂfkhd Û¤njD«
Á¿jsÎ <¤njD« k‰W« ònuh¥ngD«
137

myF-8

gl«.8.3 fh‰whiyfŸ

ÏJ jhtu§fëèUªJ bgw¥g£l  
fUikahd xU fçk jhJ¥ bghUŸ.  
jåk¡ fh®g‹, fh®g‹ nr®k§fŸ k‰W«
iA£u#‹, M¡ì#‹, ie£u#‹, fªjf«
M»at‰iw¡ bfh©l Á¡fyhd nt¡
fyitahF«.

nkY« m¿ªJbfhŸnth«

braš 8.5

bl‹kh®¡
‘fh‰Wfë‹
ehL’
v‹W miH¡f¥gL»wJ.   Ϫeh£o‹
ä‹ njitæš 25 rjé»j¤Â‰F«
mÂfkhd ä‹rhu« fh‰whiyfë‹
_ykhf c‰g¤Â brŒa¥gL»wJ.  
fh‰wiyfë‹
_y«
bgw¥gL«
bkh¤j ä‹ c‰g¤Âæš b#®kå
Kj‹ik Ïl¤ÂY«, ϪÂah IªjhtJ
Ïl¤ÂY« cŸsJ.   ϪÂahéš
cŸs KGikahd fh‰W¤Âwid
ga‹gL¤Âdhš Rkh® 45000 bkfhth£
ä‹r¡Â c‰g¤Â brŒa KoÍ« vd
fz¡»l¥g£LŸsJ.   jäœeh£oš
f‹åahFkç¡F
mUfhikæš
380 bkfhth£ ä‹ r¡Â c‰g¤Â
brŒa¡Toa äf¥ bgça fh‰whiy¥
g©iz V‰gL¤j¥g£LŸsJ.

cæçaš

bfh©l xU T£L¥ bghUŸ.   ÏJ
òijgot vçbghUŸfnshL ãy¡fç
gLiffë‹ÛJ Û¤nj‹ bghUŸfshf¡
fhz¥gL»wJ.   ÏJ rJ¥ò ãy§fëš
k‰W« ãy¥gu¥Ãš thG« Û¤njid¡
bfh©l
cæçd§fis¡
bfh©L
cUth¡f¥gL»wJ.   ÏJ F¿¥ghf
cu§fŸ jahç¥gj‰F¥ ga‹gL« K¡»a
vçbghUŸ.   nkY«, ÏJ xU gRikaf
thÍ MF«.
Ïa‰if
thÍit
vçbghUshf¥
ga‹gL¤Jtj‰FK‹
Û¤njid¤
jéu, Vida bghUŸfŸ mid¤ijÍ«
Ú¡Ftj‰bfd
brašKiwfis
nk‰bfhŸs nt©L«.   Ï¢ braš
Kiwæ‹nghJ
<¤nj‹,
ònuh¥ng‹,
Ãô£nl‹, bg‹nl‹, mÂf _y¡TW
vilÍŸs iA£nuh fh®g‹fŸ, jåk
fªjf«, fçaäy thÍ, Úuhé Áy
rka§fëš Ëèa« k‰W« ie£u#‹
M»ait
Jiz¥bghUŸfshf
btëtU»‹wd.

138

ff ÑGŸs Ïu©L Ãu¢Áidfis
c§fSila
tF¥Ãš
fyªJiuahLf.
ff j‰nghJ cŸs ãy¡fç 200
M©LfS¡F
k£Lnk
nghJkhdjhf cŸsJ.   Ϫj
tifæš ãy¡fç¡ FiwÎ ftiy
më¡f¡ Toajhf cŸsjh?
Ïšiyah?
ff Nça M‰wš 500 Úèa‹
M©LfS¡F¥ Ëdhš FiwªJ
éL« vd¡ fz¡»l¥g£LŸsJ.  
Ï¡FiwÎ
ftiy
më¡f¡
Toajhf cŸsjh? Ïšiyah?
ff nk‰f©l éthj¤Â‹ ÏWÂæš
vªj M‰wš
ff Ô®ªJél¡ToaJ.
ff Ôuhkš bjhl®ªJ ÏU¡f¡ ToaJ.
ff ÂU«g¥ bgw KotJ
ff ÂU«g¥
bgw
KoahjJ
x›bth‹¿‰F« fhuz« f©l¿f.

Ïa‰if thÍit¡ F¿¥ghf k‰w
M‰wš ts§fshd v©bzŒ k‰W«
ãy¡fçnahL x¥ÃL« nghJ, ng¢R
tH¡»š vëa thÍ vd miH¡f¥gL»wJ.
ga‹fŸ
ä‹ c‰g¤Â  
thÍ¢ RHèfŸ k‰W« Úuhé¢ RHèfŸ
M»at‰iw¥
ga‹gL¤Â
Ïa‰if
thÍéèUªJ mÂf ä‹ c‰g¤Â
brŒa¥gL»wJ.   bgU«ghyhd ä‹
r¡Â nrä¡F« ãiya§fëY«, ä‹
c‰g¤Â vªÂu§fëY« Ïa‰if thÍ
ga‹gL»wJ.

fêÎ Ú® nkyh©ik

ÅLfS¡F
tH§F«
Ïa‰if
thÍ
gšntW
gâfS¡F¥
ga‹
gL¤j¥gL»wJ. rikaš gâfS¡fhf
mL¥òfëš ga‹gL»wJ.   Ïa‰if
thÍ Nnl‰¿¤ Jâfis cy®¤j¥
ga‹gL»wJ.   bghJthf¢ Nnl‰W
tj‰F«,
Fë®é¥gj‰F«
Ïa‰if
thÍ ga‹gL¤j¥gL»wJ.   ÅLfŸ
k‰W« f£ll§fëš ga‹gL¤j¥gL«
bfhÂfy‹fŸ, ciyfŸ k‰W« Ú®
Nnl‰¿fŸ M»at‰¿‰F Ïa‰if thÍ
ga‹gL»wJ.  m«nkhåah c‰g¤ÂæY«,
cu§fŸ jahç¥gÂY« Ïa‰if thÍ
bgU«g§F t»¡»‹wJ.
k‰wit
ÏiHfŸ, f©zho, be»ê, t©z¥
ó¢R k‰W« Ïju¥ bghUŸfis c‰g¤Â
brŒa Ïa‰if thÍ ga‹gL»wJ.
kåjå‹
vç¥bghUŸ
njit
v¥nghJ« mÂfç¤J bfh©nl brš»wJ.
kåj‹
òijgot
vçbghUŸfis
mÂf¥goahf ga‹gL¤J»wh‹. mjdhš
nfLéisé¡f¡Toa Áy bghUŸfŸ
fh‰Wl‹ fyªJ khrila¢ brŒ»‹wd.

8.8.4. cæç vçbghUŸfŸ –
c‰g¤ÂÍ« ga‹ghL«
gutyhf¡
fhz¡Toa
vçbghUŸfëš cæç vçbghUŸfŸ
K¡»akhdit MF«.   Ïit cæ®
ÂuŸfëèUªJ
Áy
têfëš
bgw¥gL»‹wd.   Ït‰WŸ Âlãiy,
Âut ãiy vçbghUŸfŸ, thÍ ãiy
vçbghUŸfŸ k‰W« gy cæç thÍ¡fS«
ml§F«. midtuJ ftdK« cæç
vçbghUŸfŸÛJ rh®ªJŸsJ.   Ïj‰F¡
fhuz«
v©bzŒ
éiyna‰w«,
M‰wš nrä¥Ã‹ njit, òij got
vçbghUŸfëèUªJ
äFÂahd

mséš btënaW« gRikaf thÍ¡fŸ
ngh‹witahF«.
ngh¡Ftu¤J thfd§fëš ga‹gL¤J«
vçbghUŸfŸ
1. gnah-MšfAhš
rhuha«)

(cæç

vç

2. gRik Orš.
3. gnah-Orš (cæç Orš)
4. jhtu v©bzŒfŸ
5. gnah-<¤j® (cæç-<¤j®)
6. cæç-thÍ  (Bio-gas)
gnah MšfAhš (cæç vçrhuha«)
gnah
v¤jdhš
jhtu§fë‹
r®¡fiu¥ bghUŸfis beh¡f¢ brŒJ
cæç vçrhuha« jahç¡f¥gL»wJ.
bgU«ghY« r®¡fiu   k‰W« khÎ¥
bghUŸfis jU« gæ®fŸ, Ïj‰F¥
ga‹gL»wJ. bjhêšE£g ts®¢Áæ‹
fhuzkhf¤ j‰nghJ bršYnyh° cæça
T£L¥bghUŸ bfh©l ku§fŸ k‰W«
ò‰fis¥ ga‹gL¤Â cæç vçrhuha«
jahç¡f¥gL»wJ.
öŒikahd
cæç vçrhuha« thfd§fS¡F vç
bghUshf¥ ga‹gL¤j¥gL»wJ. ÃnuÁš
eh£oY«, mbkç¡f I¡»a ehLfëY«
ÏJ gutyhf¥ ga‹gL¤j¥gL»wJ.
cæç-Orš (gnah-Orš)
jhtu v©bzŒ k‰W« éy§Ffë‹
bfhG¥ÃèUªJ
cæç-Orš
bgw¥gL»wJ. Ïit öa ãiyæš
thfd§fS¡F
vçbghUshf¥
ga‹gL»wJ.
cæç thÍ
fçk¥
bghUŸfŸ
fh‰¿šyh¢
ÁijÎ _y«, fh‰¿šyh¢ RthÁfshd
gh¡£Oçah¡fŸ _y« cæç thÍ c‰g¤Â
brŒa¥gL»wJ. ÏJ cæça ÁijΡF

139

myF-8

Å£L¥ ga‹ghLfŸ  

cŸshF«
fêÎ¥
bghUŸfis
ga‹gL¤Ânah jhtu§fis¡ fh‰¿šyh¢
ÁijΡF
c£gL¤Ânah
cæç
thÍit¤ jahç¡fyh«. Ϫj éidæš
»il¡F« Âl¤ Jiz¥bghUŸ cæç
vçbghUshfnth
cæç
cukhfnth
ga‹gL¤jyh«.
8.8.5. M‰wš nkyh©ik – e« g§F
M‰wš
nkyh©ik
v‹gJ
R‰W¥òw¤Â‰F v›éj khRgh£ilÍ«
V‰gL¤jhj
tifæš
v®fhy
njit¡fhf ts§fis¥ ghJfh¥gnjhL
Fiwthd
M‰wiy¥
ga‹gL¤J«
têtiffisÍ« F¿¥gjhF«.
Ïjid mila M‰wiy Kiwahf¥
ga‹gL¤JtnjhL Fiwthd M‰wiy
ga‹gL¤jš nt©L«.   M‰wiy¢
nrä¥gÂdhš R‰W¥òw¤ öŒik, eh£o‹
ghJfh¥ò, jåahŸ ghJfh¥ò k‰W«
bghUshjhu ts®¢Á mÂfç¡»wJ.
jåahŸ k‰W« gšntW mik¥òfŸ
M‰wiy
neuoahf
Ef®nthuht®.
Ït®fŸ M‰wiy ä¢r¥gL¤Â, mj‰fhd
bryéd¤ij¡ Fiw¤J¥ bghUshjhu
ts®¢Áia ca®¤J»‹wd®.   bjhêš
k‰W« t®¤jf ãWtd§fëš Áwªj
têfëš M‰wiy¥ ga‹gL¤Â mÂfsÎ
Ïyhg¤ij milayh«. M‰wš bfhŸif
(Energy Policy) æš ä‹ M‰wš nrä¥ò
v‹gJ K¡»akhd X® m§fkhF«.
ÅLfëš M‰wiy e«khš v›thW
nrä¡f KoÍ«?

cæçaš

és¡nf‰Wjš  
1.    ga‹gh£oš  Ïšyhj nghJ és¡FfŸ  
        ä‹ Ïiz¥Ãid¤ J©o¤jš.
2. xëU« j‹ikia¢ rçtu¥ bgw
és¡FfŸ
bghUªÂæU¡F«
gFÂfis¢ R¤j« brŒjš.
3. n j i t ¥ g L «
Ïl§fS¡F

140

és¡Ffis¤ ÂU¥Ã mik¤jš.
4. F HhŒ
ä‹
és¡Ffis ¥
ga‹gL¤Jjš.
5. jhäu¡ f«Ã ä‹ milfS¡F¥
(nrh¡) gÂyhf ä‹dQ ä‹
milfis¥ ga‹gL¤Jjš.
ä‹éÁ¿fŸ
1. Tiu ä‹éÁ¿fëš rhjhuz
x G § F g L ¤ Â f S ¡ F
(buFny£l®)
gÂyhf
ä‹dQ
xG§FgL¤Âfis¥ ga‹gL¤Jjš.
2. fh‰iw btëna‰W« éÁ¿fis,
Tiu
ä‹éÁ¿fS¡Fnkš
mik¤jš.
ä‹rhu Ï°Âç¥ bg£o
1. jhåa§F« bt¥g¡ f£L¥gh£L¡
fUéfŸ
bfh©l
Ï°Âç¥
bg£ofis th§Fjš.
2.   ešy ãiyæš xG§FgL¤Âfis
it¤J Ï°Âç brŒjš.
3. mÂfsÎ Úiu¤ bjë¤J Ï°Âç
brŒa¡ TlhJ.
4. <ukhd Jâfis xU
Ï°Âç brŒa¡ TlhJ.

nghJ«

thÍ mL¥ò
1. thÍ mL¥ò rik¡F«nghJ Rthiy
mik¥ig cça mséš mik¤J¤
Âut vçthÍit¢ nrä¤jš.
2. Úy ãw¢ RthiyÍl‹ mL¥ò
vçÍkhæ‹,
mJ
Kiwahf¢
brašgL»wJ v‹gij m¿ayh«.
3. kŠrŸ ãw¢ RthiyÍl‹ vçªjhš
mL¥Ãid¢ R¤j« brŒa nt©L«.
4. Koªj msÎ mG¤j¢ rika‰
fy‹fis¥ ga‹gL¤Jjš.
5. rik¡F«

gh¤Âu§fis

_o

fêÎ Ú® nkyh©ik
it¤J¢   rik¤jš.

ä‹ r¡Âia¢ nrä¡fyh«.

6. ä‹rhu¡
bfhÂfy‹fS¡F¥
gÂyhf¢
Nça
xë  
bfhÂfy‹fis¥ ga‹gL¤Jjš.

ryit vªÂu«

ä‹dQ¡ fUéfŸ
1. bjhiy¡fh£Á
k‰W«
xè¡
fUéfis¥
ga‹gL¤jhjnghJ
ä‹bjhl®ig¤
j é ® ¤ j š .  
mjhtJ,
njita‰w
neu§fëš ä‹ bjhl®ig¤
J©o¡f¥glhkèU¡F«nghJ xU
ä‹bghUS¡F Rkh® 10 th£ tiu
ä‹rhu ÏH¥ò V‰gL»wJ.
2. k o¡
fâå,
bršèl¥ngÁ,
v©âaš gl¡fUé ngh‹w
fUéfis
ä‹nd‰w«
brŒÍ«nghJ, nghJkhd ãiyæš
ä‹ bjhl®ig¤ J©o¥gj‹_y«

1. nghJkhd
msÎ
JâfŸ
ÏU¡F«nghJ
k£Lnk
ryit
ÏaªÂu¤ij¥ ga‹gL¤j nt©L«.
2. njitahd msÎ
ga‹gL¤Jjš.

Úiu

k£L«

3. ryit¡fhF«  neu¤Âid vªÂu¤Âš
gÂÎ brŒJ ä‹rhu¤ij¢ nrä¤jš.
4. rçahd msÎ mG¡F Ú¡»fŸ
ga‹gL¤Jjš.
5. äFªj mG¡fhd JâfS¡F
k£L« btªÚ® ga‹gL¤Jjš.
6. F뮪j Úiuna Jâfis myR
tj‰F v¥nghJ« ga‹gL¤Jjš.

kÂ¥ÕL
gFÂ – m
1. Úçdhš c©lhF« nehŒ¡F vL¤J¡fh£Lf. (brh¿Áu§F; »åahòGnehŒ; gh®it¡FiwghL;
il¥ghŒL)
2. goªj k‰W« äj¡F« bghUŸfis Ϫj¢ R¤Âfç¥òKiwahš Ú¡fyh«. (Kjšãiy¢ R¤Âfç¥ò;
Ïu©lh« ãiy¢ R¤Âfç¥ò; _‹wh« ãiy¢ R¤Âfç¥ò; nk‰gu¥ò¢ R¤Âfç¥ò).
3. vJ ÂU«g¥ bgw Ïayhj ts«? (fç; bg£nuhèa«; Ïa‰if thÍ; mid¤J«).
4. Ïa‰if thÍéš fhz¥gL« Kj‹ikahd bghUŸ. (<¤nj‹; Û¤nj‹; ònuhng‹; Ãônl‹)
gFÂ – M
5. A k‰W« B efu§fëš fhz¥gL« bjh‰WnehŒfŸ g£il tiuglkhf¡ bfhL¡f¥g£LŸsJ.

M) vª efu¤Â‰F¡ fêÎ Ú¡f« k‰W« öŒik äf mÂf
mséš njit¥gL»wJ?
Ï) A efu¤Âš cŸs nehæid v›thW f£L¥gL¤JthŒ?
6. X® Cçš 2008-2009M« M©oš V‰g£l bjh‰WnehŒfë‹

A

1

141

B

nehŒ¤ jh¡f«

m) efu« A æš fhz¥gL« nehŒ¡F v‹d fhuz«?

2

3

4

myF-8

1. bl§F fhŒ¢rš, 2. vè¡fhŒ¢rš, 3. fhyuh, 4. Á¡F‹ Fåah.

étu« t£l tiuglkhf bfhL¡f¥g£LŸsJ. Ïjid¡ T®ªJ neh¡» ÑGŸst‰¿‰F
éilaë¡fΫ.

rš
vè
¡f
hŒ
¢

fh
y
uh

bl§F fhŒ¢rš
Á¡F‹Fåah

m. bgU«ghyhd k¡fis¤ jh¡»a nehŒfŸ ahit?
M. v›thW Ϫj nehŒfŸ guλ‹wd?
Ï. k‰w ÏU nehŒfis¡ f£L¥gL¤J« VnjD« _‹W Kiwfis vGJf.
7.  kh¿ÍŸs, ÂU«g¥ bgw ÏaY« k‰W« ÂU«g¥ bgw Ïayhj ts§fis Kiwahf¥ bghU¤Jf.

A

ts§fŸ

B

C

ÂU«g¥ bgW« ts§fŸ

fç

fh‰W

bg£nuhèa«

ÂU«g¥ bgw Ïayhj ts§fŸ

iA£u#‹

Ïa‰if thÍ    Nça xë M‰wš

8. bghUªjhij Ú¡Ff.
m. cæç MšfAhš, g¢ir Orš, cæç <j®, bg£nuhèa«.
M. fhyuh, il~ghŒL, brh¿ Áu§F, ÓjngÂ.
9. ÂU«g¥ bgw Ïayhj ts« v‹gJ X® Ïa‰if ts«.   Ïjid kåj Ef®é‹ ntf¤ijél äf
ntfkhf Ïa‰if ãfœédhš kh‰wyh«.
 k‰f©l T‰iw¥ go¤J, jtwhdjh mšyJ rçahdjh v‹gij cW brŒ.  jtwhf ÏUªjhš,
n
rçahd T‰¿id¡ TW.
10. M‰wiy¢ nrä¡f cjΫ rhjd§fis¡ Ñœf©lt‰¿èUªJ nj®ªbjL¡fΫ. xëU« gšòfŸ,
jhäu ä‹mil, Nça Ú®Nnl‰¿, ä‹ Ú®Nnl‰¿, l§°l‹ és¡FfŸ, ä‹dQ  ä‹mil.

nkY« m¿a

cæçaš

üš

1. Land treatment of waste water, M.B. Gohil, Publisher :
					
New Age International (p) Ltd.
Ïiza¤js§fŸ

http://www.Sewage, en.wikipedia-org/wiki/sewage -treatment.

142

ntÂæaš

fiuršfŸ

myF

9

9. fiuršfŸ

éisah£L¥ ngh£oæš bt‰¿bg‰W
mD ÅL ÂU«ÃdhŸ. mtŸ jhŒ äfΫ  
k»œ¢ÁÍl‹ xU Mnuh¡»a ghd¤Jl‹
mtis tunt‰whŸ.
mD : m«kh! ÏJ v‹d?
jhŒ : ÏJc‹DilaMnuh¡»aghd«.
c‹Dila ò¤Jz®¢Á¡fhf
gH¢rhW k‰W« r®¡fiuahš
jahç¡f¥g£l fiurš.

ntÂæaš

fiuršfŸ e« m‹whl thœéš äf
Ï‹¿aikahjJ. kåj clèš czé‹
j‹kakhjš fiurš (Ú®k) Kiwænyna
eilbgW»wJ.
kåjå‹
m‹whl
cl‰brašfS¡nf‰g Ïu¤j«, ãzÚ®  
M»ait Ú®k ãiyænyna cŸsd.

fiubghUŸ
(c¥ò)

+
+

Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l
bghUŸfŸ nr®ªj xUgo¤jhd fyitna
fiurš MF«.
xU fiurš v‹gJ fiubghUŸ
fiu¥gh‹fshš Md xU go¤jhd
fyitahF«.
Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l
bghUŸfŸ xnu ãiyikæš xU
fyitæš
ÏUªjhš
mªãiy
xUgo¤jhd ãiyahF«. xU fiurèš
Ïu©L bghUŸfŸ fyªÂUªjhš, mJ
ÏUko¡fiurš v‹W miH¡f¥gL«.
Ïj‰F
Áwªj
c¥ò¡fiurš.
c¥ò«
fyitna c¥ò¡fiurš.

fiu¥gh‹
(Ú®)

=
=

vL¤J¡fh£L
ÚU«
nr®ªj

fiurš
c¥ò¡fiurš

gl«. 9.1 xUfiurš v‹gJ fiubghUŸ fiu¥gh‹fshš Md xU go¤jhd fyitahF«

144

fiuršfŸ
9.1. fiubghUŸ k‰W« fiu¥gh‹

2) Tœk¡ fiuršfŸ:

xU
fiurèš
vªj¥
bghUŸ
Fiwªj msÎ ãiwæš cŸsnjh mJ
fiubghUŸ. vªj¥ bghUŸ mÂf msÎ
ãiwæš cŸsnjh mJ fiu¥gh‹.
bghJthf fiu¥gh‹ v‹gJ fiu¡F«
Clf«. ÏJ fiubghUë‹ JfŸfis¢
NœªJ bfhŸtjhš fiurš cUthF«.

ÏJ Ãçif ãiyik k‰W« Ãçif
Clf« vD« Ïu©L gFÂfshš Md
fyitahF«. JfŸfshf Ãç¡f¥g£l
bghUŸ Ãçif ãiyik vd¥gL«. Tœk¤
JfŸfŸ éuéÍŸs bjhl® ãiyik
Ãçif Clf« vd¥gL«.

(xU fiurèš vJ fiu»wnjh mJ
fiubghUŸ, vJ fiu¡»‹wnjh mJ
fiu¥gh‹)
fiurš
v‹gjid¡
F¿¥Ãlyh«.

Ãçif ãiyik + Ãçif Clf« →
Tœk¡ fiurš

ÑœtUkhW

(fiubghUŸ + fiu¥gh‹ → fiurš)

9.2. fiuršfë‹ tiffŸ
9.2.1. JfŸfë‹ msit¥ bghW¤J
bfhG¥ò, it£lä‹, òuj«

bghUŸfëš
cŸs
JfŸfë‹
cUtsit¥ bghW¤J, fiuršfŸ _‹W
tif¥gL«.

+

1) c©ik¡ fiuršfŸ: ÏJ xU
xUgo¤jhd fyit. Ïš fiubghUë‹
JfŸfŸ
e‹F
fiu¥ghåš
fiuªÂU¡F«. (v.fh) r®¡fiu¡ fiurš.

Ú®
r®¡fiu
fiurš

gl«. 9.2. r®¡fiuÍ«, ÚU« fyªJ
cUthd c©ik¡ fiurš

ghš

145

myF-9

Ú®

→

r®¡fiu

bjh§fšfŸ

braš 9.1

fiu¥ghåš fiuahkš ÏU¡F«
ÁW JfŸfë‹ gygo¤jhd fyitna
bjh§fšfŸ vd¥gL«.
©k¤JfŸfŸ cUtsÎ bgçjhf
fhz¥gLtjhš mit f£òydhFgit.
v.fh. R©zh«ò Úç‹ fyit.

R©zh«ò
öŸ

+

Ú®

=

khzt®fis   tF¥giwæš
cŸs #‹dš têna Nça xë
tU« nghJ mj‹ ghijia¡
fhz¢brŒJ xë¢Ájwš (o‹lhš
éisÎ)
fh£L«
c©ikia
czu¢brŒayh«.

bjh§fš

gl« 9.5 Ïa‰ifæš ãfG« o‹lhš éisÎ

nkY« m¿ªJbfhŸnth«
bjhl®ªJ xG§»šyh ãiyæš
Ïa§F« Tœk¤Jfë‹ Ïa¡fnk
Ãbusåæ‹ Ïa¡f«.

gl«. 9.4 R©zh«ò«, ÚU«
fyªJ cUthd bjh§fš

Úçš
kfuªj¤
JfŸfë‹
Ïa¡f¤ij MuhÍ«nghJ Ϫãfœit
Ïuhg®£ Ãbus‹ v‹w m¿éaš
m¿P®
f©l¿ªjh®.
mjdhš
ϪãfœÎ Ãbusåæ‹ Ïa¡f« vd
miH¡f¥gL«.

ntÂæaš

nkY« m¿ªJbfhŸnth«
Tœk¤ JfŸfë‹ ÛJ xëahdJ
g£L ÁjW« ãiyna o‹lhš éisÎ
vd¥gL«.
xëahdJ
c©ik¡
fiurè‹
têna
brY¤j¥gL«
nghJ
Áy
xë¡f‰iwfŸ
c£»u»¡f¥
gL»‹wd.
Áy
f‰iwfŸ btë mD¥g¥gL»‹wd.
c©ik¡ fiurèš cŸs JfŸfŸ
xë¡f‰iwia¢ Ájwo¡F« t©z«
bgçjhf Ïšiy. Mdhš xëahdJ
Tœk¤Â‹ têna brY¤j¥gL«nghJ,
mséš bgçjhf cŸs Tœk¤
JfŸfshš Ájwo¡f¥g£L f©Q¡
F¤ bjç»wJ. ÏJnt o‹lhš éisÎ
vd¥gL«.

gl« 9.6 Ãbusåæ‹ Ïa¡f«

146

fiuršfŸ
c©ik¡ fiurš, Tœk¡ fiurš k‰W« bjh§fšfë‹ g©òfis x¥ÃLjš

JfŸfë‹
cUtsÎ (A0)
1A0=10-10m

c©ik¡ fiurš

Tœk¡ fiurš

bjh§fš

1 A0 Kjš 10A0
tiu

10 A0 Kjš
2000A0 tiu

njh‰w«

xëòF« j‹ik
bfh©lJ

gFÂasÎ
xëòF«  j‹ik
bfh©lJ

xëòfh  j‹ik
bfh©lJ

Jfis¥
gh®¡f¡Toa
Âw‹

E©nzh¡»æ‹
_yK«
bjçtšiy

E©nzh¡»ahš
k£Lnk gh®¡f
ÏaY«

f©zhš gh®¡f
ÏaY«

fiurè‹ j‹ik

xUgo¤jhdit

gygo¤jhdit

gygo¤jhdit

vëš guΫ

bkJthf¥ guΫ

guthJ
guΫ
m‰wJ.

Jfë‹
j‹ik

guΫ

Ájwš éisÎ
9.2.2 fiu¥ghå‹
bghU¤J

xëia¢
brŒahJ

Ájw¢ xëia¢
brŒÍ«

j‹ikia¥

fiu¥ghå‹ Ïašig¥ bghU¤J
fiuršfis ÏUtifahf¥ Ãç¡fyh«.
(m) Ú®¡   fiurš: vªj xU fiurèš,
fiubghUis¡ fiu¡F« fiu¥ghdhf
Ú® brašgL»wnjh, m¡fiurš Ú®¤j  
fiurš vd¥gL«. (v.fh) r®¡fiu¡
fiurš.
(M) Úu‰w fiurš: vªj xU fiurèš,
Úiu¤
jéu,
Ãw
ÂutkhdJ
fiu¥ghdhf¢
brašgL»wnjh,
m¡fiurš, Úu‰w fiurš vd¥gL«.
bg‹Ó‹, <j®, CS2 Kjyhdit Úu‰w
fiu¥ghD¡F¢ Áwªj cjhuz§fŸ.

2000A0 nkš

mšyJ
j‹ik

Ájw¢ xëia¢ Ájw¢
brŒahJ

9.2.3. fiubghUë‹ msÎ bghU¤J
fiu¥ghåš
fiuªJŸs
fiu
bghUë‹ msit¥ bghU¤J, fiuršfŸ
_‹W tif¥gL«. mit,
(m) bjé£lhj fiurš, (M) bjé£oa
fiurš, (Ï) m bjé£oa fiurš
(1) bjé£lhj fiurš
fiu¥ghndhL
x¥ÃL«
nghJ
Fiwªj msÎ fiubghUis¡ bfh©l
fiurš bjé£lhj fiurš vd¥gL«.
Ï¡fiurš bjé£L« ãiy milÍ«
tiu fiubghUis nr®¡f KoÍ«.
v.fh. 5 »uh«, mšyJ 10 »uh« mšyJ
20 »uh« c¥ò, 100 »uh« j©Ùçš fyªj
fiurš.

147

myF-9

g©òfŸ

(2) bjé£oa fiurš

nkY« m¿ªJbfhŸnth«

vªj xU fiurèš xU F¿¥Ã£l
msÎ fiu¥ghåš, nkY« fiubghUŸ
fiua Koahnjh, m¡fiurny bjé£oa
fiurš vd¥gL«.
(v.fh.) 1) fh®g‹-il-M¡irL Úçš
fiuªJ cUthd bjé£oa fiurš.
2) 36 »uh« nrhoa« FnshiuL c¥ò,
100 »uh« Úçš fiu¡f¥g£l bjé£oa
fiurš.

óäæš
fyªJŸs
bjé£oa
fiurY¡F
fh£L« cjhuz«.

ie£u#‹,
Ïa‰if

(3) m bjé£oa fiurš
F¿¥Ã£l bt¥gãiyæš bjé£oa
fiuriyél mÂfkhd fiubghUis¡
bfh©l fiurš m bjé£oa fiurš
vd¥gL«.

braš 9.2
ff bfhL¡f¥g£l fiurš, bjé£lhj fiuryh? bjé£oa fiuryh? mšyJ
m bjé£oa fiuryh? v‹gij v›thW nrhÂ¥Õ®fŸ?
ff xU Kfitæš 100 ä.è. Ú® vL¤J¡ bfhŸsΫ Ëd® 20 »uh« c¥ò«, 16
»uh« c¥ò« k‰W« 1 »uh« c¥ò« vd 3 bgh£ly§fisÍ«, xU fy¡»iaÍ«
vL¤J¡ bfhŸsΫ.
ff bfhL¡f¥g£l c¥ò bgh£ly§fis x‹w‹ Ë
fiu¤ÂL«nghJ eilbgW« kh‰w§fis¡ ftåͧfŸ.

x‹whf

Úçš

9.2.4  Ïašò ãiyia¥ bghU¤J
fiubghUŸ, fiu¥ghå‹ Ïašò ãiyia¥ bghU¤J fiuršfis 9 tiffshf¥
Ãç¡fyh«. mt‰iw¡ Ñœf©lthW m£ltiz¥gL¤jyh«.

fiubghUŸ
©k«
©k«

ntÂæaš

©k«
Ú®k«
Ú®k«
Ú®k«
thÍ
thÍ
thÍ

fiu¥gh‹
©k«
Ú®k«

v.fh.
cnyhf¡ fyitfŸ
r®¡fiu¡ fiurš

thÍ
©k«
Ú®k«
thÍ
©k«

òif
ghyhil¡ f£o
ghš
nkf«
j¡if

Ú®k«
thÍ

nrhlh Ú®
Ëèa« - M¡ì#‹ thÍ¡fyit
(Mœflš _œFjèš ga‹gL»wJ)
148

fiuršfŸ
9.3 fiuÂw‹
fiubghUë‹ fiuÂw‹ v‹gJ  v¤jid »uh« fiubghUŸ, 100 »uh« fiu¥ghåš
xU F¿¥Ã£l bt¥gãiyæš fiuªJ xU bjé£oa ãiyia mil»wnjh mJnt  
m¥bghUë‹ fiuÂw‹v‹»nwh«.
Úçš 200 C bt¥gãiyæš fh¥g® ršng£o‹ fiuÂw‹ 20.7 »uh«.

braš 9.3
ff Úçš c¥Ã‹ (bgh£lhÁa« FnshiuL - KCl) fiu Âwid, miw bt¥g ãiyæš
fz¡»Ljš.
ff Kfitæš  30 ä.è. Úçš bgh£lhÁa« Fnshiuil¢ nr®¤J, bjé£oa fiuriy
cUth¡fΫ. mJ bjé£oa fiuryh v‹gij cW brŒJbfhŸs m¡fiurèš
nkY« bgh£lhÁa« Fnshiuil¢ nr®¡fΫ. Ëd® Á¿jsÎ fiuahkš moæš
c¥ò j§F»wjh vd ftå¡fΫ.
ff m¡fiuriy tojhë‹ _y«, tof£o ©k KCl c¥ig mf‰¿ élΫ. bt¥g
ãiykhåæ‹ _y« bt¥gãiyia¡ F¿¤J it¡fΫ.
ff c¥ig cy®ãiy¡F tU«tiu fiuriy  Méah¡» élΫ.
ff ÃwF vŠÁa <u¥gj¤ij mf‰w, c¥ò cŸs »©z¤Âš Úu‰w fhšÁa«
FnshiuL bfh©l Ú® c¿ŠR¡ fyåš Á¿J neu« it¡fΫ.
ff Ëd® m¡»©z¤ij vL¤J mj‹ ãiwia¡ fhzΫ.
ff f©l¿ªj c©ikfS«, fz¡ÑLfS« Ë tUkhW:fz¡ÑL
»©z¤Â‹ ãiw

= W»

»©z¤Â‹ + bjé£oa  fiurš Ït‰¿‹ ãiw

= W1 »

»©z« + cy®ªj KCl Ït‰¿‹ ãiw

= W2»

bjé£oa  fiurè‹ ãiw

=  (W1 - W)»

KCl ‹ ãiw

=  (W2 -W)»

bjé£oa  fiurèš cŸs Úç‹ ãiw

=  [( W1 -W) - ( W2 -W)]»
=  (W1 -W2)»

bgh£lhÁa« FnshiuL

    

=

(W2 - W)
(W1 - W2)

x 100

gl«. 9.8. c¥Ã‹ fiuÂwid fz¡ÑLjš

149

myF-9

KCl c¥Ã‹ ãiw
=   _______________x 100
fiu¥ghå‹ ãiw

c¥Ã‹ fiu¤Âw‹

bjçªJ¡bfhŸf
100»uh«
j©Ù®
36
»uh« nrhoa« Fnshiuil
250C bt¥gãiyæš fiu¤J
bjé£oa fiuriy cUth¡F«

Áy maå c¥ò¡fë‹ fiuÂwid
Ñœ cŸs m£lizæš fh©f.

fiuÂw‹
(»/100» Ú®)

maå c¥ò
NaCl

36 »uh«

NaBr

95 »uh«

NaCI

184 »uh«

NaNO3

92 »uh«

v.fh. rhjhuz
vëjhf¡ fiuÍ«.

c¥ò

j©Ùçš

3) mG¤j¤jhš éisÎ
mG¤j¤jhš, fiu ÂwD¡F V‰gL«
éisit, thÍãiy¡ fiubghUëš
k£L« czuKoÍ«.
thÍéuéa Ú®k¡fiurèš mG¤j
mÂfç¥ghš fiuj‹ik mÂfç¡F«.
v.fh. CO2 thÍ éuéa Fë®ghd«.

9.4. fiuÂwid¥ gh¡F« fhuâfŸ
(1) bt¥gãiy
(2) fiubghUŸ mšyJ fiu¥ghå‹
j‹ik
(3) mG¤j«
bt¥gãiy éisÎ
(1) bt¥gãiy mÂfkhdhš bt¥g«
bfhŸ éidæš fiuj‹ik mÂfkhF«.
v.fh.
KNO3
c¥Ã‹
fiuj‹ik,
bt¥gãiy mÂfç¥ghš mÂfkh»‹wJ.
khwhf
(2) bt¥g cäœéidæš, fiuj‹ik
Fiw»wJ.

ntÂæaš

v.fh. R£lR©zh«Ã‹ fiuj‹ik
bt¥gãiy mÂfç¥ghš Fiw»‹wJ.
fiu¥gh‹,
fiubghUŸ
j‹ikia¥ bghU¤J

Ït‰¿‹

maå
c¥ghdJ,
KidΉw
fiu¥ghåš vëš fiuÍ«. Mdhš mJ
Kidt‰w fiu¥ghåš äf¢Á¿jsnt
fiuͫ.
150

gl«. 9.9 CO2 thÍ éuéa Fë®ghd«

nkY« m¿ªJbfhŸnth«
mG¤j mÂfç¥ò, thÍ¡fëš
fiuj‹ikia
mÂfç¡F«
xU
F¿¥Ã£l
bt¥gãiyæš,
xU
F¿¥Ã£l
gUkdsÎ
Ú®k¤Âš
fiuªJŸs thÍé‹ ãiw mj‹
ÛJ
brY¤j¥g£l
mG¤j¤Â‰F
ne®é»j¥ bghU¤jKilaJ. ÏJnt
bA‹¿æ‹ é v‹wiH¡f¥gL«.

fiuršfŸ
fz¡ÑL .1
10 »uh« rhjhuz c¥ig 40»uh« Úçš fiu¤ÂL«nghJ cUthd fiurš br¿é‹
ãiw rjÅj¤ij¡ fz¡»Lf.
fiubghUë‹ ãiw

ԮΠ: fiurš br¿é‹ ãiw rjÅj«  =

fiubghUë‹ ãiw + fiu¥ghå‹
ãiw
10

=

10 + 40

x 100

x100= 20%

fz¡ÑL .2

2-»uh« bgh£lhÁa« ršng£il 12.5äè Úçš fiu¤J »il¤j
fiurš, 60 C bt¥gãiyæš c¥ò¥ gof§fis¤ jªjbjåš, bgh£lhÁa« ršng£o‹
fiuÂwid¡ fz¡»Lf.
0

ԮΠ: 12.5äè Úç‹ ãiw   = 12.5 »uh«
12.5 »uh« Úçš fiuªj bgh£lhÁa« ršng£o‹ ãiw = 2»
~1 »uh« Úçš fiuªj bgh£lhÁa« ršng£o‹ ãiw  = 2/ 12.5 »
vdnt, 100 »uh« Úçš fiuªj bgh£lhÁa« ršng£o‹ ãiw = 2/ 12.5 x 100  = 16»
~bgh£lhÁa« ršng£ c¥Ã‹ fiuÂw‹ 60ºC bt¥gãiyæš = 16»

fz¡ÑL .3

30ºC   bt¥gãiyæš nrhoa« FnshiuL(NaCI) fiuªj bjé£oa
fiurèš 50» ãiwÍŸs fiuriy Méah¡F«nghJ, 13.2» ãiwÍŸs Úu‰w NaCI
cUth»wJ, våš NaCI‹ fiuÂwid 30ºC  æš fz¡»Lf.
ԮΠ: fiurèš cŸs Úç‹ ãiw   = 50 – 13.2 = 36.8 »
NaCI‹ fiuÂw‹ =

NaCI‹ ãiw
Úç‹ ãiw

x 100  = 13.2/36.8 x 100  = 36 »

NaCI‹ fiuÂw‹ =  36 »

fz¡ÑL .4 xU f©zho »©z¤Â‹ ãiw 20.0». Ïš nrhoa« ie£nu£(NaNO3)

Ô®Î
NaNO3 fiuªj bjé£oa fiurè‹ ãiw
NaNO3 gof§fë‹ ãiw
bjé£oa fiurèš cŸs Úç‹ ãiw
NaNO3 ‹ fiuÂw‹ =

NaNO3 ‹ gof ãiw
Úç‹ ãiw

=(66.0  - 20.0) = 46»
= (41.5 – 20.0) = 21.5 »
= (46.0 – 21.5 ) = 24.5 »
x 100  = 21.5/24.5 x 100  = 87.7 »

NaNO3 ‹ fiuÂw‹ 20ºC bt¥gãiyæš =  87.7 »
151

myF-9

bjé£oa fiuriy vL¤jnghJ, bkh¤j ãiw 66». cy®ãiy¡F Méah¡F«nghJ
41.5» ãiwÍŸs NaNO3 gof§fŸ »il¤jd våš NaNO3æ‹ fiuÂwid 20ºC
bt¥gãiyæš fz¡»Lf.

kÂ¥ÕL
ÃçÎ- m
1) X® c©ik¡fiuirš v‹gJ, fiubghUŸ fiu¥ghdhš Md xU  go¤jhd fiurš. rh¡Õ° JfŸfŸ
j©Ùçš fyªj fiurš gy go¤jhd fyitahF«. ÏJ c©ik¡ fiuryh?
2) Úiu¡ fiu¥gdhf¡ bfh©l fiurš Ú®¡ fiurš MF«. fh®g‹ilršigil¡ fiui¥ghdhf¡
bfh©l fiurš _________ MF«. ( Ú®¡ fiurš,   Úu‰w fiurš )
3)  c¥Ã‹ fiuÂw‹ 100»uh« j©Ùçš 36»uh« MF«. 20»uh« c¥ò Úçš fiu¡f¥g£lhš bjé£oa
ãiyia mila Ï‹D« v¤jid »uh« c¥ò njit¥gL«.
4) Ïu©L
Âut§fŸ
x‹¿byh‹W
fiuÍkhdhš
( Ïu©lw¡ fy¥git,    Ïu©lw¡ fythjit )

m¤Âut§fŸ

_________

vd¥gL«.

5) Nça xë E« tF¥Ã‹ #‹dš têna tU«nghJ, mj‹ ghij bjçtj‹ fhuz« xëæ‹ _________
( ÃuÂgè¥ghš,  Ájwyhš )
6) xU fiurè‹ JfŸfŸ ÛE©nzh¡» têna bjçtjdhš m¡fiurš _________ vd¥gL«.
( c©ik¡ fiurš,  Tœk¡ fiurš )
7) ÏUko¡ fiurèš cŸs cW¥òfë‹ v©â¡if. ( x‹W /  Ïu©L )
8) Mœflš
K¤J¡
Fë¥gt®fŸ
RthÁ¡f¥ga‹gL¤J«
( Ëèa«- M¡ì#‹,   M¡ì#‹ - ie£u#‹).

th͡fyit

_______________

9)  òéæ‹ kz‰gu¥ò xU F¿¥Ã£l msé‰F nkš ie£u#id j‹DŸ bfhŸsKoahãiy _________
vd¥gL«. ( bjé£oa ãiy,   bjé£lhj ãiy )
10)

ÃçÎ -M
ntÂ¥bghUŸ          
NaCl
NaBr
NaI

fiuÂw‹  25ºC bt¥gãiy
36»
95»
184»

nk‰f©l m£ltizæèUªJ ÚÅ® czU« c©ikfis vGJf.
11) bjé£oa fiurY¡F« bjé£lhj fiurY¡F« cŸs ntWghLfis Ñœ¡ bfhL¡f¥g£LŸs
F¿¥òfŸ _y« vGJf.
m) 16» NaCl 100 » Úçš M) 36» NaCl 100 » Úçš        (F¿¥ò - NaCl‹ fiuÂw‹ 36»)
12) c©ik¡fiuriy, Tœk¡fiurèèUªJ ntW gL¤Jf.

ntÂæaš

13) r®¡fiuia, Úçš fiu¤J, bjé£oa fiuriy cUth¡»aË nk‰bfh©L r®¡fiuia fiu¡f
KoÍkh? E« v©z¤ij jUf.
14) 20» rikaš c¥ig 50» Úçš fiuªÂUªjhš m¡fiurš br¿é‹ rjÅj ãiwia¡ fz¡»Lf.

nkY« m¿a
üš : 1. Physical Chemistry by : Puri & Sharma - Vishal Publication
Ïizajs§fŸ : www.chemistry explained.com / www.sparknotes.com

152